موضوع: امامت، انتخابی است يا انتصابی؟

ولايت معصومين(ع) در کلام امام رضا(ع)؛
امامت، انتخابی است يا انتصابی؟

امام رضا(ع) فرمودند: امام در مقام خود اختري است كه بر افروزد و از دسترس دست‏يازان و وصف واصفان فراتر است. انتخاب بشر كجا به اين پايۀ برتر رسد؟ عقل كجا و مقام امام كجا؟ كجا چنين شخصيتى يافت شود؟ خواهند به عقل نارساى خود امامى سازند و به رأى گمراه‏‌كننده پيشوایى پردازند اما جز دورى از مقصد حق، بهره نبرند.

به مناسبت عید غدیر که سالروز نصب اولین امام به جانشینی رسول خدا(ص) است، مقام والای «امام» را از زبان یکی از «امامان معصوم» مرور کرده‌ايم؛ بياني که به‌تازگي از سوي يکي از سخنرانان مذهبي نيز گرفتار تفسير نادرستي شده است.

در آخرین مجلس از کتاب أمالی صدوق، روایتي عجیب از امام رضا(ع) نقل شده که آن حضرت در پاسخ یکی از پرسشگران معنای امامت و مقام والای امامان را شرح می‌کند. این حدیث شریف، بسیار خواندنی و شگفت‌انگیز است. در اینجا متن کل حدیث را مطابق ترجمه محمدباقر کمره‌ای نقل کرده و در انتها نیز متن عربی را آورده‌ایم. آیات قرآن در متن فارسی داخل گیومه آورده شده و در متن عربی با رنگ سبز مشخص شده‌اند.

محمد بن بابویه معروف به شیخ صدوق (متوفی 381 هجری) کتاب مشهوری به نام «الأمالی» دارد که از دیر زمان مورد اقبال شیعیان بوده است. ایشان در طی 97 مجلس، احادیث منقول از پیامبر اکرم و ائمه معصومین علیهم السلام را املاء فرموده و شاگردان ایشان مکتوب کرده‌اند. هر مجلس از این کتاب شامل 1 تا 20 حدیث است.

مجلس نود و هفتم‏
روز پنجشنبه 11 روز از شعبان 368 هجری، مانده در مشهد رضا

عبد العزيز بن مسلم گويد ما در روزگار على بن موسى الرضا(ع) در مرو بوديم و يك روز جمعه در مسجد جامعش گرد آمديم و تازه وارد بوديم. مردم موضوع امامت را مورد گفتگو داشتند و اختلافات بسيار میان مردم بود. من شرفياب حضور سيد و مولايم رضا(ع) شدم و موضوع بحث روز مردم را به او خبر دادم. لبخندى زد و فرمود اى عبد العزيز! مردم نادانند و از دين خود فريب خوردند. به راستى خداى عز و جل پيغمبرش را قبض روح نكرد تا دين او را كامل كرد و قرآن را به او نازل فرمود كه تفصيل هر چيز در آن است. حلال و حرام و حدود و احكام و آنچه مردم بدان نياز دارند در آن بيان كرد و فرمود «ما در اين كتاب چيزى فرو گذار نكرديم» [انعام/ 38]. و در سفر حجة الوداع كه آخر عمر پيغمبر بود فرمود «امروز دين را براى شما كامل كردم و نعمت خود را بر شما تمام كردم و اسلام را براى شما پسنديدم تا دين شما باشد» [مائده/ 3]. امر امامت از كمال دين و تماميت نعمت است.


و آن حضرت از دنيا نرفت تا براى مردم معالم دين آنان را بيان كرد و راه آنها را روشن كرد و آنها را بر جاده حق واداشت على(ع) را براى آنها پيشوا ساخت و چيزى كه امت بدان حاجتمند باشند وانگذاشت كه بيان نكرده باشد. هر كس گمان كند خدا دينش را كامل نكرده كتاب خداوند عزيز را رد كرده و هر كس كتاب خدا را رد كند كافر است. آيا شما قدر امامت و موقعيت آن را در ميان ملت مي‌دانيد؟ تا اختيار و انتخاب مردم در آن روا باشد؟ به راستى امامت اندازه‌‏اى فراتر و مقامى بزرگوارتر و موقعيتى بالاتر و آستانى والاتر و باطنى عميق‏تر از آن دارد كه عقل مردم بدان رسد و رأى و نظرشان بدان اندازه دهد تا بتوانند براى خود امامى انتخاب كنند. امامت مقامى است كه حضرت ابراهيم خليل پس از مقام نبوت و خُلّت از خدا، بدان رسيد و اين سومين درجه و فضيلتى بود كه بدان مشرف گرديد. و خداى تعالى جل ذكره بدان اشاره فرموده «به راستى تو را امام مردم ساختم» [بقره/ 124]. حضرت خليل از شادمانى بدين درجه و مقام، عرض كرد «و از ذريه و نژاد من هم بهره‏مند باشند؟» خداى تبارك و تعالى فرمود: «عهد و فرمان من به دست ظالمان نمي‌رسد» [بقره/ 124]. و اين آيه، امامت هر ظالمى را تا قيامت باطل كرده و آن را مخصوص برگزيدگان دانسته.

سپس خداى عز و جل او را گرامى داشت و امامت را در ذريه و نژاد برگزيدۀ او نهاد و فرمود: «اسحاق و يعقوب را به ابراهیم غنيمت بخشيديم و همه را شايسته نموديم و آنها را رهبرانى ساختيم كه به دستور ما هدايت مي‌كردند و كارهاى خير را به آنها وحى كرديم و بر پا داشتن نماز و پرداخت زكاة را و براى ما عابدان بودند» [انبیاء/ 72]. اين امامت هميشه در ذريه او بود و از هم ارث مي‌بردند قرن به قرن تا به پيغمبر(ص) رسيد و خدا فرمود: «به راستى سزاوارترین مردم به ابراهيم پيروان اويند و همين‏ پيغمبر و كسانى كه گرويدند و خدا ولى مؤمنان است» [آل‌عمران/ 68].

اين مقام امامت به آن حضرت اختصاص داشت و به دستور خدا آن را دريافت. به راستى كه خداى تعالى آن را واجب كرده بود و به ذريه برگزيده منتقل گرديد كه خدا به آنها علم و ايمان داده. طبق گفته خداى عز و جل: «گفتند آن كسانى كه به آنها علم و ايمان داده شد هر آينه در كتاب خدا مانديد تا روز قيامت» [روم/ 56]. آنها فرزندان على(ع) هستند تا قيامت، زيرا پس از محمد پيغمبرى نيست.

اين نفهم‌ها چطور براى خود امام مي‌تراشند با آنكه امامت مقام انبياء و ارث اوصياء است؟! امامت خلافت از طرف خدا و رسول خدا و مقام امير المؤمنين است و ميراث حسن و حسين است. امامت زمام دين و نظام مسلمين و عزت مؤمنين است. امامت بنياد پاك اسلام و شاخۀ با بركت آن است. به وسيله امامت نماز و روزه و زكاة و حج و جهاد درست مي‌شوند، غنيمت و صدقات بسيار مي‌گردند، حدود و احكام اجرا مي‌شوند، مرزها و نواحى كشور مصون مي‌شوند. امام حلال و حرام خدا را بيان مى‏كند و حدود خدا را بر پا مي‌دارد و از دين خدا دفاع مى‏كند «با حكمت و پند نيك» [نحل/ 125] و دليل رسا به راه خدا دعوت مي‌نمايد. امام مانند آفتاب در عالم طلوع كند و بر افق قرار می‌گيرد كه دست و ديدۀ مردم بدان نرسد.

امام ماه تابنده، چراغ فروزنده، نور برافروخته و ستارۀ رهنما در تاريكى شب‌ها و بيابان‏هاى تنها و گرداب درياها است. امام آب گوارایي است براى تشنگى و رهبر بحق و نجات بخش از نابودي است. امام چون آتشى است بر تپه براى سرمازدگان، و دليلى است در تاريكي‌ها كه هر كه از آن جدا شود هلاك است.

امام ابري است بارنده، بارانى است سيل آسا، آفتابي است فروزان و آسماني است سايه‌بخش و زميني است گسترده و چشمه‌‏اي است جوشنده و غدير و باغى است. امام، امينى است يار و پدري است مهربان و برادرى است دلسوز و پناه بندگان خداست در موقع ترس و پيش‌آمدهاى بد. امام، امين خداى عز و جل است در ميان خلقش و حجت او است بر بندگانش و خليفه او است در بلادش و دعوت‏كننده به سوى خداى عز و جل است و دفاع‏كننده از خداى جل جلاله است.

امام كسى است كه از گناهان پاك است و از عيوب بركنار، به دانش مخصوص است و به حلم و بردبارى موسوم. نظام دين است و عزت مسلمين و خشم منافقين و هلاك كفار. امام، يگانۀ روزگار خود است. كسى با او برابر نيست و دانشمندى با او همتا نيست و جایگزين ندارد. مانند و نظير ندارد. بدون تحصيل [علم] مخصوص به فضل و از طرف مفضَّل منانِ وهابِ جواد و كريم بدان اختصاص يافته. كيست که به حقّ شناسایى امام برسد و تواند او را انتخاب كند؟ هيهات! هيهات! خِرد‌ها درباره‌اش گمراهند و خاطرها در گمگاه. عقل‌ها سرگردان و چشم‌ها بى‏ديد، بزرگان در اينجا كوچكند، و حكيمان در حيرت، و سخنوران گنگ. بردباران كوته ‏نظر و هوشمندان گيج و نادان. شعراء لال و ادباء درمانده و پيشوايانِ بى‏‌زبان شرح يك مقامش نتوانند و وصف يكى از فضائلش ندانند. همه به عجز معترفند.

چگونه توان كنهش را وصف كرد و اسرارش فهميد؟ چطور كسى به جاى او ايستد و حاجت مربوط به او آورد؟ نه! چطور؟ از كجا؟ او در مقام خود اختري است كه بر افروزد و از دسترس دست‏يازان و وصف واصفان فراتر است. انتخاب بشر كجا به اين پايۀ برتر رسد؟ عقل كجا و مقام امام كجا؟ كجا چنين شخصيتى يافت شود؟ گمان برند كه در غير خاندان رسول(ص) امامى يافت شود؟ خودشان تكذيب خود كنند. بيهوده آرزو برند و به گردنۀ‏ بلند لغزاننده‏‌اى گام نهند كه آنها را به نشيب پرتاب كند. خواهند به عقل نارساى خود امامى سازند و به رأى گمراه‏كننده پيشوایى پردازند، اما جز دورى از مقصد حق بهره نبرند.

«خدا آنها را بكشد! تا كى دروغ گويند؟» [توبه/ 30]. به پرتگاه برآمدند و دروغ بافتند «و سخت به گمراهى افتادند» [نساء/ 167] و به سرگردانى گرفتار شدند. دانسته و فهميده امام خود را گذاشتند و پرچم باطل افراشتند «شيطان كارشان را برابرشان آرايش داد و آنها را از راه بگردانيد با آنكه حق جلوی چشم آنها بود» [عنكبوت/ 38]. از انتخاب‌شدۀ خداى جل جلاله و رسول خدا، روى برتافتند و به انتخاب باطل خويش گرایيدند. قرآن ایشان را ندا می‌دهد: «پروردگار تو آنچه خواهد بيافريند و آنچه براى آنها انتخاب كند اختيارى در كار خود ندارند. منزه است خدا و برتر است از آنچه شريك او شمارند» [قصص/ 68].

و خدا فرموده است: «در برابر حكم خدا و رسولش براى هيچ مرد و زن با ايمان، اختيارى در امرى از امورش نيست» [احزاب/ 36]. و فرموده است: «چيست براى شما؟ چگونه قضاوت می‌كنيد؟ يا بلكه كتابى داريد كه از آن درس مي‌خوانيد؟ كه حق داريد چه اختيار كنيد؟ يا بر ما سوگندى داريد كه امضاء شده و تا قيامت حق قضاوت داريد؟ بپرس كدامشان در اين موضوع پيشوا است؟ يا براى آنها شريكانى است؟ بياورند شركاى خود را اگر راست گويند» [قلم/ 36 تا 41].

و خداى عز و جل فرموده است: «آيا در قرآن تدبر نكنند يا قفل بر دل دارند؟» [محمد/ 24]. يا «خدا دلشان را مهر كرده و نمي‌فهمند» [توبه/ 87]، یا گويند «مي‌شنويم و شنوایى ندارند. به راستى بدترین جانوران نزد خدا كرها و گنگ‌‌هایی هستند كه عقل ندارند. اگر خدا در آنها خيرى مي‌دید به آنها شنوایى مي‌داد و اگر هم مى‏شنيدند پشت مي‌كردند و رو بر مي‌گردانيدند» [انفال/ 21 تا 23]. يا گويند شنيديم و عمداً مخالفت كرديم، «بلكه آن فضلى است كه خدا به هر كه خواهد دهد، خدا صاحب فضل بزرگ است» [جمعه/ 4].

چگونه مي‌توانند امام اختيار كنند با آنكه بايد امام‏ شخصيتى باشد كه 1- دانا باشد و نادانى نداشته باشد 2- راعى و سرپرستى باشد كه شانه خالى نكند و نكول ننمايد 3- معدن قدس و طهارت و نور و زهد و علم و عبادت باشد 4- مخصوص باشد به دعوت از طرف رسول خدا و از جانب او معين شود 5- از نژاد فاطمه زهراء مطهره بتول باشد 6- در نسب او تيرگى و گفت‌وگو نباشد و از بالاترين خاندان در قبيله قريش و كنگره رفيع بنى هاشم و عترت رسول اكرم و پسند خداى عز و جل باشد 7- شرف اشراف و زادۀ عبدمناف باشد 8- شكافنده حقائق علم و داراى مقام كامل بردبارى و حلم باشد 9- مملو از معنويات امامت و داناى به تدبير و سياست باشد 10- واجب الاطاعة باشد و به امر خدا قيام كند 11- ناصح بندگان خدا و حافظ دين خداى عز و جل باشد.

به راستى پيغمبران و امامان(ع) را خدا توفيق دهد و از مخزون علم و حكمت خود به آنها چيزها عطا كند كه به ديگران ندهد و دانش آنها برتر از دانش همۀ اهل زمان‏هاى آنها است، چنانچه خداى عز و جل فرمايد: «آيا كسى كه هدایت كند شايسته پيروي است يا كسى كه نيازمند هدايت است؟ چه شده؟ شما چگونه قضاوت كنيد؟» [یونس/ 35] و فرمود: «به هر كه حكمت داده شد خير بسيار داده شده» [بقره/ 269]. دربارۀ طالوت فرمايد «به راستى خدا او را بر شما برگزيد و افزونى در علم و جسم داد، خدا به هر كه خواهد ملكش را بدهد، خداوند واسع و دانا است» [بقره/ 247]. دربارۀ پيغمبر خود فرموده: «و فضل خداوند بر تو، بزرگ است» [نساء/ 113]. دربارۀ خاندانش كه از آل ابراهيم هستند فرمود: «يا حسد بردند به مردم، در آنچه خدا از فضل خود به آنها داد؟ محققاً عطا كرديم به آل ابراهيم كتاب و حكمت و به آنها بزرگى داديم. برخى بدان ايمان داشته و برخى نداشته، دوزخ آتشى افروخته به قدر كفايت دارد» [نساء/ 54 و 55].

به راستى چون خدا بنده‌‏اى را براى اصلاح كار بندگان خود انتخاب كند به او شرح صدر عطا كند و در دلش چشمه‏هاى حكمت و فرزانگى بجوشاند و دانش خود را از راه الهام به او آموزد و در پاسخ هيچ سؤال و پرسشى در نماند و از حق و حقيقت سرگردان نشود. زيرا از طرف خداوند معصوم است و مشمول كمك و تأييد او است، از خطا و لغزش و برخورد ناصواب در امان است. خدا او را بدين صفات اختصاص داده تا حجت بالغه بر هر كدام از خلقش باشد كه او را درك كند. «اين فضل الهى است كه به هر كه خواهد عطا كند، خدا صاحب فضل بزرگى است» [حدید/ 21].

آيا بشر قادر است چنين امامى انتخاب كند يا فرد منتخب آنها داراى چنين صفاتى بوده و آن را پيش انداخته‏‌اند؟ به حقّ خانۀ خدا كه تعدى كردند و «قرآن را پشت سر انداختند. مثل اينكه مطلب را نمي‌دانند» [بقره/ 101]. هدايت و شفا در كتاب خدا است كه پشت بدان دادند «و پيرو هواى خود شدند» [محمد/ 14] و خدا آنها را نكوهيد و دشمن داشت و بدبخت ساخت و فرمود: «كيست گمراه‏تر از آنكه پيرو هوس خويش است، بى‏رهبرى از جانب خدا؟ به راستى خدا مردم ستمكار را هدايت نمي‌كند» [قصص/ 50]. و فرمود: «هلاك شوند و خدا اعمالشان را باطل سازد» [محمد/ 8]، و خداوند فرمود: «بزرگ است در دشمنى نزد خدا، و آنها كه گرويدند همچنان خداوند بر دل هر متكبر جبارى مهر زند» [غافر/ 35].

و صلى الله على محمد المصطفى و على المرتضى و فاطمة الزهراء و الائمة من ولدها المصطفين الاخيار، آل‌يس الابرار و سلم تسليما كثيراً.

[شیخ صدوق، الأمالي، ترجمه محمدباقر كمره‌‏اى، انتشارات کتابچی، تهران، چ 6، 1376؛ صفحات 674 تا 680]

منبع: مشرق