موضوع: فصل پنجم: كنترل گناه‏

6- نيز فرمودند:
«قلوب العباد الطاهرة مواضع نظر اللّه» «1»
«دل‏هاى پاك بندگان، جايگاه‏هاى نظر خدا است.»

7- و در جاى ديگر مى‏فرمايد:
«العارف مَن عَرف نَفسَه فَاعتَقها و نَزهّها عن كلّ ما يبعدها و يوبقها» «2»
«عارف كسى است كه روح خود را بشناسد و آن را آزاد كند و از هر چيزى كه موجب دورى (از كمال) و باعث هلاكت مى‏گردد، پاك سازد.»

8- و نيز فرمودند:
«و لبئس المتجر ان تَرَى الدّنيا لنفسك ثمناً» «3»
«و چه تجارت زشتى است كه انسان دنيا را بهاى خويشتن بنگرد!»

از مجموع اين آيات و روايات، چنين نتيجه مى‏گيريم كه: انسان داراى كرامت ذاتى و اكتسابى است، بايد كرامت خود را بازيابد تا توجه به شخصيت خود، او را از بخشى از گناهان باز دارد.
__________________________________________________
(1). غررالحكم، ميزان‏الحكمه، ج 8 ص 229
(2). غرر الحكم‏
(3). نهج البلاغه، خطبه 32

4- ايمان به معاد

قرآن كتاب انسان‏سازى و تربيت است و در اين مسير قسمت مهمى از مسايل تربيتى را از طريق ايمان به معاد و توجه به حساب و قيامت، تعقيب‏ نموده است.

قرآن حدود 1400 بار از مساله‏ى معاد و خصوصيات آن سخن به ميان آورده است. و بيش از يك ششم قرآن، انسان‏ها را به معاد و ياد روز رستاخيز دعوت مى‏نمايد.

ايمان به معاد يعنى ايمان به يك زندگى ابدى كه همه چيز آن از روى حساب است. ايمان به معاد يعنى ايمان به دريافت كيفر و پاداش اعمالى كه ما در دنيا انجام داده‏ايم. يعنى هيچكدام از نيكى‏ها و بدى‏هاى ما نابود و فانى نمى‏شود، بلكه انسان در گرو اعمال خود است. چنين عقيده‏اى نقش عميقى در پرورش روح انسان دارد.

در اينجا به عنوان نمونه به ذكر چند آيه مى‏پردازيم:
«يوم تجد كل نفس ماعملت من خير محضراً و ما عملت من سوء» «1»
«روز قيامت روزى است كه هر كس آنچه را از كار نيك يا بد انجام داده حاضر مى‏بيند.»

«خشعاً ابصارهم يخرجون من الاجداث كانهم جراد منتشر» «2»
«انسان‏ها از قبرها بيرون مى‏آيند، در حالى كه چشمهايشان (از وحشت) خاشع و به زير افتاده است و همچون ملخ‏هاى پراكنده (بى‏هدف) به هر سو مى‏دوند.»

«يوم يَفِرّ المَرءُ مِن أخيه و امّه و أبِيه و صاحِبَته وَ بَنيه لِكلّ امرءٍ مِنهم يَومَئذٍ شأنٌ يُغنِيه» «3»
«در آن روز انسان از برادر خود فرار مى‏كند و (نيز) از پدر و مادرش، و از زن و فرزندانش مى‏گريزد و هر كس در وضعى قرار دارد كه او را به خود مشغول كرده است.»

اين آيات چند نمونه از صدها آيات قرآن درباره روز قيامت است.

روزى كه ندامتگاه گنهكاران است. روزى كه راه برگشت و راه فرار در آن نيست، روزى كه همه اعمال مردم در كارنامه‏هايشان ثبت است.
مهم اين است كه ما معاد را فراموش نكنيم و همواره به ياد آن باشيم، گرچه ايمان و يقين قطعى به آن نداشته باشيم، بلكه ظن و گمان به آن داشته باشيم، براى تربيت كافى است. چنانكه مى‏خوانيم:

«ألا يَظنّ اولئك انّهم مَبعُوثون لِيَوم عَظيم يَومَ يَقومُ النّاس لِربّ العالَمين» «4»
«آيا اين كم فروشان گمان نمى‏كنند كه در روز بزرگى برانگيخته خواهند شد، روزى كه همه مردم در پيشگاه پروردگار برانگيخته خواهند شد.»
__________________________________________________
(1). آل عمران/ 30. نظير اين مطلب در آيه 49 كهف نيز آمده است‏
(2). قمر/ 8
(3). عبس/ 34- 37
(4). مطففين/ 5- 7

پيشوايان و معاد

پيامبران و امامان و اولياء خدا همواره به ياد معاد بودند آغاز دعوتشان از مبدا و معاد شروع مى‏شد و لحظه‏اى از فكر معاد غافل نبودند. اگر غذاى داغ و يا آفتابِ گرم را مى‏ديدند به ياد روز قيامت مى‏افتادند، و در پرتگاه‏ها، ياد معاد آنها را از ارتكاب گناه باز مى‏داشت.

هنگامى كه عقيل برادر على عليه السلام از آن حضرت تقاضاى كمك اضافى از بيت المال كرد، حضرت عليه السلام آهن تفتيده و سوزانى را نزديك دست برادرش عقيل برد، وقتى فرياد عقيل برخاست على عليه السلام به او فرمود:
تو از شعله آتش كوچكى كه بسان بازيچه در دست انسانى است فرياد مى‏كشى و فرار مى‏كنى، اما برادرت را به سوى آتشى‏ مى‏كشانى كه شعله قهر و غضب پروردگار آن را افروخته است!

و در سخنى مى‏فرمايد:

«واتّقوا ناراً حرّها شديد و قَعرها بعيد و حُليتها حَديد و شرابها صديد»
«بپرهيزيد از آتشى كه حرارتش شديد، و ژرفاى آن زياد و زيور آن غل و زنجير آهنين و نوشيدنى آن آب جوشان مى‏باشد.»

دوست سلمان!
روزى سلمان در كوفه از بازار آهنگران عبور مى‏كرد، چشمش به جوانى افتاد كه نعره‏اى كشيد و بيهوش به زمين افتاد. مردم اطراف او اجتماع كردند، وقتى سلمان را ديدند به او گفتند: مثل اينكه اين جوان بيمارى حمله مغزى دارد، شما بيا و دعايى در گوش او بخوان شايد سلامتى خود را باز يابد. سلمان جلو آمد و جوان هم به هوش آمد، وقتى كه سلمان را شناخت گفت:
اين گونه كه اين مردم خيال مى‏كنند بيمار نيستم بلكه هنگام عبور در بازار آهنگرها ديدم آنها ميله‏هاى سرخ شده را با پتك مى‏كوبند بياد اين آيه افتادم:
«ولهم مقامع من حديد» «1»
«براى مامورين دوزخ گرزهايى از آهن است.»

از ترس عذاب الهى عقل از سرم پريد و چنين حالى پيدا كردم.
سلمان به او علاقمند شد و پيوند دوستى با او برقرار ساخت و همواره از او ياد مى‏كرد، تا اينكه چند روز او را نديد، جوياى حال او شد، دريافت كه بيمار و بسترى است، به عيادت او رفت وقتى به بالين او رسيد او را در حال جان دادن يافت از او دلجويى كرد و خطاب به عزرائيل گفت:

«يا مَلك الموت ارفِق بأخى»
«اى فرشته مرگ به برادر ايمانيم مدارا كن.»

عزرائيل گفت: «إنّى بكلّ مؤمنٍ رفيق»
«من به همه‏ى مؤمنان مهربانم.» «2»

__________________________________________________
(1). حج/ 21
(2). بحار، ج 22 ص 360

5- عرض اعمال‏

يكى از معتقدات اسلامى كه نقش بسزايى در كنترل و بازدارندگى از گناه دارد مساله‏ى «عرض اعمال بر پيشوايان دينى» است يعنى خداوند از طرق خاصى اعمال انسان‏ها را هر روز يا هر هفته يكبار به عرض پيامبر صلى الله عليه و آله و امامان عليهم السلام مى‏رساند. اگر نيك بود، موجب خوشحالى آنها مى‏گردد و اگر بد بود موجب ناراحتى آنها مى‏شود.

انسان وقتى بداند، چنين جريانى در كار است بيشتر رعايت و مراقبت مى‏نمايد تا با ترك گناه قلب آن عزيزان را خشنود سازد مثل اينكه كاركنان مؤسسه‏اى بدانند همه روزه يا هر هفته يكروز همه كارهاى نيك و بد آنها را به مقامات بالا گزارش مى‏دهند، در اين صورت مى‏كوشند كه با كارهاى نيك خود موجب خرسندى مقامات گردند. چنانكه در قرآن آمده:

«و قل اعملوا فَسَيرى اللّه عَمَلكم و رَسوله و المؤمنون و سَتُردّون الى عالِم الغَيب و الشّهادة فَيُنبِّئُكم بما كُنتم تَعملون» «1»
«بگو عمل كنيد، خداوند و فرستاده‏ى او و مؤمنان، اعمال شمارا مى‏بينند و بزودى به سوى كسى باز مى‏گرديد كه پنهان و آشكار را مى‏داند و شما را به آنچه عمل مى‏كرديد خبر مى‏دهد.»

در مورد عرض اعمال، روايات متعددى از طرق امامان عليهم السلام به ما رسيده و در كتاب اصول كافى بابى با عنوان «عرض الاعمال على النبى و الائمه» تنظيم شده كه داراى شش حديث است. «2»

در بعضى از اين روايات آمده: اعمال نيك و بد انسان هر روز صبح بر پيامبر صلى الله عليه و آله عرضه مى‏شود و در بعضى آمده: هر عصر پنجشنبه. و در بعضى يادآورى شده كه اعمال بر امامان عليهم السلام عرضه مى‏گردد و در بعضى آمده كه اعمال بر اميرمؤمنان على عليه السلام عرضه مى‏شود.
__________________________________________________
(1). توبه، 105
(2). كافى، ج 1 ص 219. وسائل الشيعه، ج 11 ص 101 (25 حديث). ميزان الحكمة، ج 7 ص 35

6- ياد مرگ‏

ياد مرگ، موجب شكستن غرور و عامل بازدارنده و كنترل كننده است؛

رسول اكرم صلى الله عليه و آله فرمودند:
«اكثروا ذكرالموت فانه يمحض الذنوب». «1»
«بسيار در ياد مرگ باشيد، زيرا ياد مرگ گناهان را مى‏زدايد.»

اميرمؤمنان على عليه السلام مى‏فرمايد:
«الموت الزم لكم من ظلكم» «2»
«پيوند مرگ از سايه محكمتر است.»

__________________________________________________
(1). نهج الفصاحه، حديث 444
(2). فهرست غرر، (موت)

7- خداترسى و ترس از عواقب گناه‏

يكى از عوامل كنترل كننده گناه خوف از خدا و ترس از عواقب گناه است. امام صادق عليه السلام فرمودند:
«كسى كه بداند خدا او را مى‏بيند و گفتار او را مى‏شنود و به كار نيك‏ و بد او آگاه است، همين دانستن او را از كارهاى زشت باز مى‏دارد و چنين فردى كسى است كه از مقام پروردگارش ترسيده و نفس خود را از هوس گناه باز داشته است.» «1»
نيز فرمودند:

«چنان از خدا بترس كه گويا خدا را مى‏بينى و اگر تو او را نمى‏بينى او تو را مى‏بيند ...» «2»

رسول اكرم صلى الله عليه و آله مى‏فرمايد:
«مؤمن گناهش را چون سنگ بزرگى مى‏نگرد و ترس آن دارد كه آن سنگ بر سر او فرود آيد، ولى كافر گناه خود را چون پشّه‏اى مى‏نگرد كه از كنار بينى‏اش عبور كند.» «3»

اميرمؤمنان على عليه السلام فرمود:
«لاتخف الا ذنبك» «4»
«از هيچ چيز مترس مگر از گناه خود.»

امام صادق عليه السلام فرمودند:
«العجب ممن يخاف العقاب و لم يكف» «5»
«عجبا از كسى كه از عذاب الهى مى‏ترسد، ولى خوددارى از گناه نمى‏كند.»
يعنى دورى از گناه نشانه‏ى ترس از عذاب الهى است.
__________________________________________________
(1). كافى، ج 2 ص 70
(2). كافى، ج 2 ص 67- 68
(3). غرر الحكم. ميزان الحكمة، ج 3 ص 182
(4). غررالحكم. ميزان الحكمة، ج 3 ص 182
(5). بحار، ج 77 ص 237

8- نقش عبادات در بازدارندگى از گناه‏

عبادات، اگر بطور صحيح و با شرايط انجام گيرند، علاوه بر فوايد بسيار معنوى، نقش بسزايى در كنترل گناه دارند.
در قرآن تقوى و پاكسازى هدف از روزه گرفتن ذكر شده است.
«يا أيّها الّذين آمنوا كُتب عَليكم الصّيام كما كُتِب على الّذين من قَبلكم لعلّكم تَتّقون» «1»
«اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد بر شما روزه واجب و مقرر شد چنانكه بر آنان كه پيش از شما بودند مقرر شد باشد كه پرهيزكار شويد»

و نماز را وسيله‏اى براى دورى از زشتى‏ها و گناهان نموده است.
«إنّ الصلوه تنهى عن الفحشاء و المنكر» «2»

*در روايات نيز اين مطلب با كمال صراحت بيان شده است:

1- رسول اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:
«مثل الصّلوة كَمثل النَّهر الجارى كلّما صلّى كَفرت ما بَينهما»
«نماز همانند آب جارى است، هر زمان كه انسان نمازى مى‏خواند گناهانى را كه در ميان دو نماز انجام شده از ميان مى‏برد.» «3»

2- امام صادق عليه السلام فرمود:
«مَن احبّ يَعلَم اقُبِلتْ صلاتُه ام لم تُقبَل فَلينظُر: هل مَنعَت صلاتُه عَن الفَحشاء و المُنكر؟ فَبِقَدر ما مَنعَتْه قُبِلت منه» «4»
«كسى كه دوست دارد بداند آيا نمازش مقبول درگاه الهى واقع شده يا نه؟ بايد ببيند آيا اين نماز او را از زشتى‏ها و منكرات باز داشته يا نه، به همان مقدار كه بازداشته نمازش پذيرفته است.»
__________________________________________________
(1). بقره/ 183
(2). عنكبوت/ 45
(3). وسائل الشيعه، ج 3 ص 7
(4). مجمع البيان ذيل آيه 45/ عنكبوت‏

3- اميرمؤمنان على عليه السلام در ضمن شمارش فلسفه‏هاى عبادات اسلامى مى‏فرمايد:

«والصّلاة تَنزيهاً عن الكِبر .... و النَّهى عن المُنكر رِدعَاً لِلسُّفهاء» «1»
«خداوند نماز را براى پاك شدن از تكبر واجب نمود .... و نهى از منكر را براى بازداشتن بى خردان (از گناه) فرض كرد.»

اصولًا مسلمانى كه مى‏خواهد نماز يا روزه و يا حج را بجا آورد مراقب است آنچه را موجب بطلان عبادات مى‏گردد انجام ندهد.

همين مواظبت يك نوع تمرين تقويت اراده و پرورش استقامت در برابر گناهان است چرا كه مقدار پرهيز از گناه، بستگى به مقدار اراده و استقامت انسان‏ها دارد.
__________________________________________________
(1). نهج البلاغه، حكمت 252