موضوع: شرح حال اصحاب حضرت امیر المومنین علی علیه السلام : عمار یاسر

: عمار یاسر

عمار فرزند «یاسر بن کتابه بن قیس عنبسی» از قبیله مذحج و کنیه اش «ابو یقظان» و هم پیمان بنی مخزوم است. او از اصحاب و یاران مخلص پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و امیر مومنان علیه السلام و یکی از ارکان اربعه(۱) به شمار می آید.

پدر عمار، جناب یاسر و مادرش سمیه هر دو از سابقین در اسلام به شمار می آیند و از نخستین شهیدان صدر اسلام می باشند که پس از تحمل رنج و محنت فراوان زیر شکنجه های شکننده قریش به درجه رفیع شهادت نایل آمدند.
عمار خود در سن سی و چند سالگی مسلمان شد و در راه اسلام و ایمانش شکنجه های بسیار متحمل گردید. او نخستین موسس و اولین بنیان گذار مسجد در صدر اسلام بود، زیرا مسجد قبا را او تاسیس کرد.(۲).
این خاندان پاک و با فضیلت به جرم ایمان و اسلام که آورده بودند، تحت شدیدترین شکنجه های کفار مکه قرار گرفتند تا سرانجام پدر و مادرش زیر شکنجه آنها جان دادند ولی عمار با تظاهر به کفر و شرک در حالی که قلبش مطمین به ایمان بود، از مرگ نجات یافت.(۳).
عمار از جمله کسانی است که به حبشه هجرت کرد و به هر دو قبله نماز خواند و از نخستین مهاجران به مدینه بود، سپس در جنگ بدر و سایر جنگ های صدر اسلام و غزوه های رسول خدا صلی الله علیه و آله شرکت جست. پس از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله او در جنگ یمامه هم حاضر شد و در آن جنگ پایداری کرد و یک گوش او نیز قطع شد.
عبدالله بن عمر می گوید: روز جنگ یمامه، عمار را دیدم که بر فراز صخره ای از کوه برآمده قرار گرفته و فریاد می زند: ای گروه مسلمانان، آیا از بهشت می گریز ید، من عمار یاسرم پیش من آیید؛ در همان حال به گوش بریده او می نگریستم که روی زمین افتاده بود و می جهید. ابن عمر می افزاید: عمار شخصی بیش از اندازه کشیده قامت و دارای چشمانی شهلا و فراخ شانه بود و موهای سپید داشت و آن را رنگ نمی کرد(۴).
عمار یکی از مخالفین سرسخت «عثمان بن عفان» خلیفه سوم بود و جزو کسانی بود که بر او شورید و در قتل او کمک نمود و از اقرار بر این عمل باک نداشت و بر آن پا می فشرد.
وی از یاران فدایی و جان نثار مولا امیر المومنین علیه السلام بود و در جنگ جمل در رکاب حضرتش جنگید و در جنگ صفین شرکت نمود و در همان جنگ در ماه ربیع الآخر سال ۳۷ هجری در سن ۹۱ یا ۹۲ و به قولی ۹۳ یا ۹۴ سالگی به دست سپاهیان معاویه به شهادت رسید. امیر مومنان علیه السلام او را در جامه هایش بدون این که غسل دهد، به خاک سپرد، روش حضرت با شهیدان در صفین همین بود که فقط بر آنان نماز می گزارد و دفن می کرد و غسل و کفن نمی نمود.(۵).
*****
ر. ک: همین کتاب، ج ۱، ص ۸۱٫
ر. ک: اسد الغابه، ج ۴، ص ۴۳؛ شرح ابن ابی الحدید، ج ۱۰، ص ۱۰٫
ر. ک: اسد الغابه، ج ۴، ص ۴۴؛ طبقات الکبری، ج ۳، ص ۲۴۹؛ سفینه البحار، ج ۱، ص ۶۶۴٫
شرح ابن ابی الحدید، ج ۱۰، ص ۱۰۲٫
ر. ک: اسد الغابه، ج ۴، ص ۴۷ – ۴۴؛ شرح ابن ابی الحدید، ج ۱۰، ص ۱۰۶ – ۱۰۳٫

: اسلام عمّار

عمار درباره اسلام خود چنین می گوید: من به قصد ملاقات پیامبر صلی الله علیه و آله به خانه ارقم رفتم، صهیب بن سنان رومی را جلو در خانه منتظر دیدم، به او گفتم برای چه این جا آمده ای؟ او هم به من گفت: تو برای چه آمده ای؟ گفتم: برای این که داخل خانه شوم و کلمات و سخنان پیامبر را بشنوم. او هم گفت: من نیز برای همین منظور به این جا آمده ام، لذا با هم بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد شدیم. آن حضرت ما را به اسلام دعوت کرد و ما هم پذیرفتیم و مسلمان شدیم، تا آخر آن روز خدمت حضرت بودیم و چون شب فرا رسید و تاریکی همه جا را فراگرفت با خوف و ترس به خانه های خود بازگشتیم.(۱).
*****
طبقات الکبری، ج ۳، ص ۲۴۷؛ اسد الغابه، ج ۴، ص44

خاندان عمّار و تحمل شکنجه در راه خدا

عمار و پدر و مادرش در راه اسلام رنج های طاقت فرسا و شکنجه های غیرقابل تحملی کشیدند و از این جهت این خاندان جزو نوادر ی به شمار می آیند که در راه ایمان و عقیده خود دردها و مصایب توصیف ناپذیری به جان خریدند و دست از ایمان و اعتقاد خود برنداشتند.
این خاندان پاک نهاد با وجود همه مرارت ها و دشواری ها، صبر و تحمل را پیشه کردند تا این که سرانجام پدر و مادر عمار در همین راه به شهادت رسیدند و نام و یاد و خاطره های حماسی آنان برای همیشه در تاریخ حوادث تکان دهنده صدر اسلام جاودانه شد.
از رفتار ظالمانه و وحشت ناک سران قریش در مکه این بود که تازه مسلمانانی که یار و پناهی نداشتند و بین آنها و مردم مکه فامیلی و خویشاوندی نبود، و یا از گروه بردگان و کنیزان بودند، تحت سخت ترین شکنجه ها قرار می دادند تا دست از ایمان و اسلام خود بردارند و به کفر و جاهلیت بازگردند؛ خاندان یاسر از جمله کسانی بودند که وابستگی قومی در مکه نداشتند و نیز از کنیزان و بردگان ابو حذیفه از قبیله بنی مخزوم بودند، لذا ایشان بیش از دیگران تحت فشارهای جسمی و عذاب های بدنی قرار گرفتند.
شکنجه خاندان یاسر یعنی یاسر و همسرش سمیه و فرزندش عمار، آن گاه به اوج خود می رسید که در ظهر روزهای تابستان حجاز که هوا به شدت داغ و زمین سوزنده بود، آنان را برهنه روی زمین می خواباندند و به این طریق آن خانواده بزرگوار را به جرم اسلام آوردن، شکنجه می دادند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله گاهی از کنار آنان می گذشت، با مشاهده این منظره فجیع در نهایت تاثر و اندوه آنان را به صبر و پایداری دعوت و به بهشت برین و وعده های صادق پروردگار نوید می داد و می فرمود: «اصبروا یا آل یاسر، فان موعدکم الجنه؛ ای خاندان یاسر، بر شما باد به صبر و شکیبایی که وعده شما بهشت است.»(۱).
*****
ر. ک: تاریخ بغداد، ج ۱، ص ۱۵۰؛ اسد الغابه، ج ۴، ص ۴۴؛ طبقات الکبری، ج ۳، ص ۲۴۸ و ۲۴۹؛ حلیه الاولیاء، ج ۱، ص ۱۴۰؛ رجال کشی، ص ۳۰، ح ۵۷٫

: سرد شدن آتش بر عمّار

در برخی روایات آمده است که: روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله بر عمار عبور کرد و دید که مشرکان او را در آتش افکنده و می سوزانند، حضرت صلی الله علیه و آله با مشاهده این حالت دلخراش، سخت تکان خورد و به قدرت غیبی، عمار را مورد عنایت قرار داد و چنین فرمود:
یا نار کونی بردا و سلاما علی عمار، کما کنت بردا و سلاما علی ابراهیم؛
ای آتش، برای عمار خنک و گوارا باش، همان گونه که برای ابراهیم خلیل علیه السلام سرد و گوارا شدی.
به این ترتیب و با معجزه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آتش قریش هیچ آسیبی به وی نرساند.(۱).
برخی آیات قرآنی در مقام والای عمار نازل شده است از جمله آیه شریفه «امنْ هو قانت آناء اللیل ساجدا و قایما یحذر الآخره و یرجوا رحمه ربه»(۲) و «افمن وعدناه وعدا حسنا فهو لاقیه…»(۳) نازل شده است.(۴).
*****
رجال کشی، ج ۳، ص ۲۴۸٫
زمر ۳۹، آیه ۹٫
قصص ۲۸، آیه ۶۱٫
در این باره ر. ک: طبقات الکبری، ج ۳، ص ۲۵۰؛ تفسیر کشاف، ج ۳، ص ۲۲؛ روح المعانی، ج ۲۳، ص ۲۴۷؛ الدر المنثور، ج ۵، ص ۳۲۳؛ تفسیر طبری، ج ۷، ص ۱۲۷؛ اسد الغابه، ج ۴، ص ۴۴٫

: عمار از دیدگاه پیامبر

عبدالله بن عباس از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نقل می کند که حضرت فرمود:
ان عمارا ملی ء ایمانه من قرنه الی قدمه، و اختلط الایمان بلحمه و دمه؛
همانا عمار از سر تا قدمش آکنده از ایمان است، و ایمان در گوشت و خونش آمیخته است.(۱).
امیر مومنان علی علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل می کند که فرمود:
عمار خلط الله الایمان ما بین قرنه الی قدمه، و خلط الایمان بلحمه و دمه، یزول مع الحق حیث زال، و لیس ینبغی للنار ان تاکل منه شییا؛
خداوند از سر تا قدم عمار را با ایمان درآمیخته و ایمان را در گوشت و خونش مخلوط کرده است، به هر جا که حق برود، عمار به همان سو خواهد رفت و بر آتش روا نباشد که چیزی از پیکرش را درگیرد.(۲).
عایشه مشابه همین حدیث را از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کرده است.(۳).
ابن سعد نقل می کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
ان عمارا مع الحق و الحق معه، یدور عمار مع الحق اینما دار، و قاتل عمار فی النار؛
همانا عمار با حق است و حق با عمار، حق به هر سو گراید عمار به همان سو خواهد گرایید و قاتل عمار در آتش جهنم خواهد بود.(۴).

*****
الغدیر، ج ۳، ص ۲۶۲٫
الغدیر، ج ۳، ص ۲۶۲٫
الغدیر، ج ۳، ص ۲۶۲٫
طبقات الکبری، ج ۳، ص ۲۶۲٫

کشی از فضیل رسا نقل می کند که گفت: از ابو داود شنیدم بریده اسلمی از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کرد که می فرمود: «بهشت مشتاق سه تن می باشد، در این موقع ابوبکر وارد شد، شخصی به او گفت: ای ابوبکر تو صدیق امتی و یکی از دو نفری هستی که در غار بودی، پس خوب است از رسول خدا صلی الله علیه و آله سوال کنی که این سه نفر که بهشت مشتاق آنان است، کیانند؟ اما ابوبکر ترسید سوال کند، زیرا گفت: شاید من یکی از آن سه نفر نباشم و بنی تمیم آن را عار بدانند. در همین موقع عمر وارد شد، شخصی به او گفت: ای ابا حفص، تو فاروق امتی که فرشته به زبان تو سخن می گوید، از رسول خدا صلی الله علیه و آله سوال کن، این سه نفر که بهشت مشتاق آنان است، کیستند؟ او نیز حاضر نشد سوال کند؛ زیرا خوف داشت نامش در بین این سه نفر نباشد و قبیله بنی عدی بر او عار بگیرند، در این لحظه حضرت علی علیه السلام وارد شد، شخصی به او گفت: ای ابوالحسن، رسول خدا چنین فرمود. شما سوال کن که این سه نفر چه کسانی هستند؟ حضرت گفت: من سوال می کنم، اگر من یکی از آنان بودم، خدای را سپاس گزارم، لذا علی علیه السلام خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: این سه تن که بهشت مشتاق آنان است، کیستند؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:
انت منهم و انت اولهم، و سلمان الفارسی فانه قلیل الکبر، و هو لک ناصح فاتخذه لنفسک، و عمار بن یاسر، شهد معک مشاهد غیر واحده لیس منها الا و هو فیها، کثیر خیره، ضوی نوره، عظیم اجره؛
ای علی، تو یکی از آن سه نفری و تو اول آنانی، دیگر سلمان فارسی که کبر او اندک است و او خیرخواه تو است و او را برای خودت یار بگیر، و سومی عمار یاسر، او با تو در غیر از یک مورد از جنگ هایت شرکت می کند (یعنی در جمل و صفین و در جنگ صفین به شهادت رسید و لذا نتوانست در جنگ نهروان علی علیه السلام را یاری نماید)، او خیر زیادی دارد، نور او روشنایی دارد و پاداش او عظیم است.(۵).
******

رجال کشی، ص ۳۰، ح ۵۸٫

: عمّار و بنای مسجد قبا و مدینه

عمار یاسر در انجام کارهای دینی بسیار جدی و کوشا بود، و هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد قریه قبا شد، عمار گفت: باید جایی برای پیامبر صلی الله علیه و آله تهیه کنیم تا هنگام نماز در آن جا جماعت برگزار نماید و نیز کارهای دیگر را در سایه آن انجام دهد، لذا عمار به تنهایی سنگ هایی آورد و مسجد قبا را تاسیس کرد. از این رو عمار نخستین موسس مسجد در اسلام است.(۱).
عمار نه تنها خود مسجد قبا را بنا کرد بلکه در بنای ساختن مسجد مدینه، بیش از همه کار می کرد و به این کار عشق می ورزید. ابو سعید خدری می گوید: در بنای مسجد مدینه همه ما یک سنگ حمل می کردیم اما عمار یاسر به اندازه دو نفر سنگ حمل می کرد؛ سپس متوجه شدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله در حالی که خاک از سر و روی او پاک می کرد، فرمود: «ویحک(۲) ابن سمیه، تقتلک الفیه الباغیه؛ ای پسر سمیه مراقب باش، گروهی ستم کار تو را به قتل می رسانند.»(۳).
*****
اسد الغابه، ج ۴، ص ۴۶٫
ویح، به معنای تعجب و مدح آمده بر خلاف ویل که برای مذمت است.
ر. ک: طبقات الکبری، ج ۳، ص ۲۵۲؛ اعیان الشیعه، ج ۸، ص ۳۷۳٫

: عمّار و استانداری کوفه

عمار شخصیتی بود که مورد توجه خلفای راشدین بود، از این رو عمر بن خطاب خلیفه دوم، او را به امارت و استانداری کوفه برگزید،(۱) خلیفه در این انتصاب مقام عمار را بس بالا و شخصیت رفیع او را ارج نهاد و در نامه ای که به مردم کوفه نوشت در ضمن این که عبدالله بن مسعود را به معاونت عمار قرار داد، مقامشان را ستود و نوشت: «من عمار یاسر را به عنوان والی و امیر شهر و ابن مسعود را به عنوان معلم و مربی به سوی شما فرستادم؛ اما بدانید که این دو از بهترین و برجسته ترین اصحاب محمد صلی الله علیه و آله می باشند، از آنان اطاعت کنید و به ایشان اقتدا نمایید.»
البته طولی نکشید که عمر بن خطاب، عمار را از امارت کوفه عزل و شخص دیگری را برای اداره امور کوفه برگزید. عده ای از عمار پرسیدند: از این که از مقام خود بر کنار شدی، ناراحت نیستی؟ عمار گفت: به خدا قسم، من در ابتدای امر از این که به امارت کوفه منصوب شدم خشنود نشدم تا برای از دست دادن آن متاسف شوم.»(۲).
*****
تاریخ طبری، ج ۴، ص ۱۴۵٫
اسد الغابه، ج ۴، ص ۴۶٫

: عمار و کارهای خلاف عثمان

عصر خلافت عثمان را باید عصر ترویج کارهای خلاف و ناپسند دانست؛ زیرا در عصر خلافت او قانون شکنی، امر عادی شد و بدعت گذاری شایع گردید، باندبازی و گماردن نا صالحان بر حکومت مومنان رایج گردید، کار به جایی رسید که مردم لب به اعتراض گشوده و کارهای ناپسند او و اطرافیانش را زیر سوال بردند. از جمله افرادی که به طور آشکار مقابل قانون شکنی های عثمان ایستاد و به رفتار او اعتراض می کرد، عمار یاسر بود که در این راه هم بسیار آزار دید.
طبق نقل علامه امینی از بلاذری در انساب الاشراف می نویسد: در خزانه عمومی دولت کیسه ای از جواهرات و زیور آلات بود، عثمان مقداری از آن را برداشت و بعضی از افراد و خانواده اش را به آن آراست؛ مردم چون از این کار باخبر شدند، او را به باد انتقاد گرفتند و مطالب تندی درباره اش گفتند.
وقتی عثمان از انتقاد مردم باخبر شد، خشمگین گردید و در نطقی گفت: این اموال برای خداست، هر قدر احتیاج داشته باشم برمی دارم و به هر کس بخواهم می دهم، اگر چه عده ای را خوش نیاید و بینی شان به خاک مالیده شود.
در این هنگام، امیر مومنان علی علیه السلام که در آن مجلس حاضر بود، برخاست و فرمود: «اذا تمنع من ذلک، و یحال بینک و بینه؛ در این صورت از این کارت جلوگیری خواهد شد و نمی گذاریم دست به آنها دراز کنی.»

: عمار و کارهای خلاف عثمان

عمار نیز پس از امیرمومنان علیه السلام برخاست و گفت: «اشهد الله ان انفی اول راغم من ذلک؛ خداوند را شاهد و گواه می گیرم که من نخستین کسی باشم که آن را خوش ندارد و بینی اش به خاک مالیده شود.»
عثمان از سخن امیر مومنان و عمار سخت ناراحت و خشمگین شد ولی خطاب به عمار گفت: ای پسر زن شکم گنده، با من گستاخی می کنی؟ او را بگیرید. ماموران و جیره خواران حکومت عثمان عمار را گرفتند، سپس عثمان به دارالاماره بازگشت، دستور داد عمار را آوردند. بعد او را زیر بار کتک گرفت و چندان او را زد تا بی هوش شد و با همان حالت اغما و بی هوشی او را به خانه ام سلمه همسر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بردند، به حدی او را زده بودند و بی هوش شده بود که از نماز ظهر و عصر و مغرب باز ماند. زمانی که به هوش آمد، ابتدا نمازهایش را قضا کرد و سپس گفت: «الحمد لله، لیس هذا اول یوم اوذینا فیه فی الله؛ خدا را سپاس گزارم، این اولین روزی نیست که در راه خدا آزار و شکنجه می بینم.»(۱).
اما چون خبر ضرب و شتم عمار و بی هوشی او به گوش مردم رسید، در گوشه و کنار شهر سر و صدا بلند شد و کار عثمان مورد اعتراض اصحاب و یاران پیامبر قرار گرفت که سبب خشم بیشتر عثمان گردید و در این ارتباط، ام سلمه و عایشه دو همسر پیامبر صلی الله علیه و آله نیز لب به اعتراض گشودند و کردار عثمان را مورد مواخذه قرار دادند و از عمار دفاع کردند.(۲).
*****
الغدیر، ج ۹، ص ۱۵٫
ر. ک: الغدیر، ج ۹، ص ۱۵٫