غروب قبله هفتم بر عاشقانش تسلیت باد

[طاهره وحیدیان]

هشتمین پیشوا و امام علی بن موسی الرضا علیهماالسلام* در عصری می*زیست که خلافت ننگین عباسیان در اوج خود بود،*زیرا سلسله*ی بنی عباس پادشاهانی عظیم تر از هارون و مأمون ندارد؛ و از سوی دیگر سیاست بنی عباس در برابر ائمه (علیهم*السلام) و بویژه امام رضا (علیه*السلام) به بعد، سیاستی پر مکر و فریب و همراه با نفاق و تظاهر بود؛ آنان با آنکه بخون خاندان امامت تشنه بودند برای ایمن ماندن از شورش علویان و جلب قلوب شیعیان و ایرانیان، سعی داشتند وانمود کنند که روابطی بسیار صمیمی با خاندان امیرمؤمنان علی (علیه*السلام) دارند و بدینوسیله مشروعیت خویش را تأمین نمایند؛ و اوج این سیاست خدعه آمیز را می*توان در حکومت مأمون دید.
امام رضا (علیه*السلام) در برابر این شگرد فریبنده*ی مأمون، با ظرافت علمی بی مانند روشی اتخاذ کرد که هم خواسته*ی مأمون تأمین نشود، و هم سراسر بلاد پهناور اسلام به حق نزدیک شوند و دریابند خلافت راستین اسلامی صرفاً از طرف خدا و پیامبر (صلی الله علیه و آله) بر عهده*ی امامان است، و کسی جز آنان شایسته* و سزاوار این مقام نیست.

[طاهره وحیدیان]

اگر دقت کنیم خلیفگان اموی و عباسی معمولاً*ائمه (علیهم*السلام) را زیر نظر و مراقبت شدید داشتند، و از تماس مردم با آنان جلوگیری می*کردند،*و سعیشان بر گمنام داشتن و ناشناخته ماندن آن بزرگواران بود، و لذا هر یک از ائمه (علیهم*السلام) همینکه تا حدودی در بلاد اسلامی نام آور می*شد توسط خلفا مقتول و مسموم می*گشت؛ با آنکه از یکسو پذیرش ولایتعهدی به اجبار بود، و از سوی دیگر پذیرش امام با شرایطی بود که در حکم نپذیرفتن می نمود، در عین حال شهرت این مسأله در سرزمینهای دور و نزدیک اسلام، و اینکه مأمون اعتراف کرده است که امام رضا (علیه*السلام) پیشوای امت و سزاوار خلافت است، و مأمون از ایشان خواسته خلافت را بپذیرند و ایشان نپذیرفته و باصرار مأمون ولایتعهدی را با شرایطی پذیرفته است؛ همین ها خود در ژرفای عمل به سود روش امام و شکستی برای سیاست خلیفگان بود... .
بسیار مناسب است که این جریان با جریان شورای تحمیلی از سوی خلیفه*ی دوم عمر، و شرکت امیرمؤمنان علی (علیه*السلام) در آن شوری مقایسه شود، و اتفاقا امام رضا (علیه*السلام) به شباهت این دو حادثه اشاره فرموده است.

[طاهره وحیدیان]

عُمَر بهنگام مرگ دستور داد پس از شورائی با شرکت عثمان و طلحه و عبدالرحمن بن عوف و سعد بن ابی وقاص و زبیر و امیرمؤمنان علی (علیه*السلام) تشکیل شود، و این شش تن از میان خود خلیفه*یی برگزینند، و هر یک مخالفت کرد او را به قتل برسانند؛ برنامه طوری تنظیم شده بود که علی (علیه*السلام) همچنان از خلافت محروم بماند و چون می*دانستند خلافت حق اوست،*با برگزیدن دیگری علی (علیه*السلام) مخالفت کند و کشته شود، و قتل او قانونی هم باشد!!
برخی از بستگان از امیرمؤمنان علی (علیه*السلام) پرسیدند: با آنکه می*دانی خلافت را به تو نمی*دهند چرا در این شوری شرکت می*کنی؟
فرمود: عُمَر بعد از پیامبر ( باجعل حدیثی) اعلام کرد پیامبر فرموده است:* «نبوت و امامت هر دو در یک بیت و خانه جمع نمی*شود.» (یعنی مرا به زعم خود با استناد به قول پیامبر از خلافت بدور نگهداشتند، و سزاوار این کار نشمردند!) و اینک عمر خود پیشنهاد کرده است من دراین شوری شرکت کنم و مرا شایسته*ی خلافت معرفی کرده است، من در شوری وارد می*شوم تا اثبات کنم کار عُمَر با روایت او نمی*سازد.

[طاهره وحیدیان]

آری! یکی از پیامدهای ولایتعهدی امام همین بود که جامعه*ی وسیع اسلامی دریافت شایسته*ترها کیستند و مأمون با عمل خود بر چه حقیقتی اعتراف کرده است. و نیز در این رهگذر، امام از مدینه تا مرو در شهرهای مختلفی از بلاد اسلام با مردم روبرو شد، و مسلمین که در آن روزگاران با نبودن وسائل ارتباط جمعی از بسیاری از آگاهیها محروم بودند او را ملاقات کردند و حق را مشاهده نمودند، و اثرات مثبت آن بسیار قابل ذکر و بحث است، و نمونه*ی آن را باید در نیشابور و هجوم مردم مشتاق دید،*و در نماز عید در مرو و ... و در همین زمینه، آشنایی بسیاری از متفکران و دانشمندان مختلف که در مرو با امام به مناظره و بحث نشستند و اثبات عظمت علمی امام، و شکست مأمون و خنثی شدن توطئه*هایش برای تحقیر امام (علیه*السلام) را باید از اثرات مثبت سیاست امام تلقی نمود که خود نیاز به بررسی مفصلی دارد.
به هر حال در زندگی هر یک از ائمه (علیهم*السلام) باید ابعاد مختلف حقایق وجودی آن بزرگواران را در نظر داشت، و همچنانکه تاریخ زندگی پیامبران را که اعمالشان در سرچشمه*ی وحی ریشه داشت، نمی*توان با همان معیارها که سرگذشت پادشاهان و جباران و سیاستمداران را بررسی می*کنند سنجید، زندگی اوصیا و امامان نیز با معیارهای زندگی مردان عادی قابل تبیین نیست چرا که اوصیا و امامان نیز مانند پیامبران از عامل بزرگ ارتباط ویژه با خدای جهان برخودار بودند.

[طاهره وحیدیان]

امام ابوالحسن علی بن موسی الرضا (علیهماالسلام)
روز یازدهم ماه ذیقعده سال ۱۴۸ هجری در مدینه در خانه*ی امام موسی بن جعفر (علیهماالسلام) فرزندی چشم به جهان گشود که بعد از پدر تاریخساز صحنه*ی ایمان و علم و امامت شد. او را «علی» نامیدند و در زندگی به «رضا» معروف گشت.
مادر گرامی «نجمه» نام دارد، و در خردمندی و ایمان و تقوی از برجسته*ترین بانوان بود؛ اصولاً امامان پاک ما همگی از نسل برترین پدران بودند و در دامان پاک و پر فضیلت گرامی*ترین مادران پرورش یافتند.
امام رضا (علیه*السلام) در سال ۱۸۳ هجری، پس از شهادت امام کاظم (علیه*السلام) در زندان هارون، در سن سی و پنج سالگی بر مسند الهی امامت تکیه زد و عهده*دار پیشوایی امت شد. امامت آن گرامی همانند سایر ائمه*ی معصومین (علیهم*السلام)؛ *به تعیین و تصریح رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، و با معرفی پدرش امام کاظم(علیه*السلام) بود؛ امام کاظم (علیه*السلام) پیش از دستگیری و زندان، مشخص کرده بود که هشتمین امام راستین و حجت خدا در زمین پس از او کیست، تا پیروان و حقجویان در ظلمت نمانند و به کجروی و گمراهی نیفتند.

[طاهره وحیدیان]

«مخزومی» می*گوید: امام موسی بن جعفر (علیهماالسلام) ما را احضار فرمود و گفت: - آیا می*دانید چرا شما را طلبیدم؟
- نه!*
- خواستم تا گواه باشید که این پسرم ـ اشاره به امام رضا (علیه*السلام) ـ وصی و جانشین من است ...
«یزید بن سلیط» می*گوید: برای انجام عمره به مکه می*رفتیم، در راه با امام کاظم روبرو شدیم، و به آن حضرت عرض کردم: این محل را می*شناسید؟*
فرمود: آری. تو نیز می*شناسی؟*
عرض کردم: آری من و پدرم در همین جا شما و پدرتان امام صادق (علیه*السلام) را ملاقات کردیم و سایر برادرانتان نیز همراه شما بودند، پدرم به امام صادق عرض کرد: پدر و مادرم فدایتان، شما همگی امامان پاک ما هستید و هیچ کس از مرگ دور نمی*ماند، به من چیزی بفرما تا برای دیگران بازگویم که گمراه نشوند.
امام صادق (علیه*السلام) به او فرمود: ای ابو عماره! اینان فرزندان منند و بزرگشان این است ـ و به سوی شما اشاره کرد ـ در او حکم و فهم و سخاوت است، و به آنچه مردم نیازمندند علم و آگاهی دارد، و نیز به همه*ی امور دینی و دنیوی که مردم در آن اختلاف کنند داناست؛ اخلاقی نیکو دارد و او دری از درهای خداست... .
آنگاه به امام کاظم (علیه*السلام) عرض کردم: پدر و مادرم فدایتان، شما نیز مانند پدرتان مرا آگاه سازید ( و امام بعد از خود را معرفی کنید).

[طاهره وحیدیان]

امام ـ پس از توضیحی در مورد امامت که امری الهی است و امام از طرف خدا و پیامبر (صلی الله علیه و آله) تعیین می*شود ـ فرمود: «اَلاَمرُ اِلیَ ابنِی عَلیٍّ سَمِّیِ عَلیٍّ وَ عَلیٍ» پس ازمن امر امامت به پسرم «علی» می*رسد که همنام امام اول «علی بن ابیطالب» و امام چهارم « علی بن الحسین (علیهما السلام)» است... .
در آن هنگام خفقان سنگینی بر جامعه*ی اسلامی حکمفرما بود، و بهمین جهت امام کاظم (علیه*السلام) در پایان کلام خود به «یزید بن سلیط» فرمود:ای یزید! آنچه گفتم نزد تو چون امانتی محفوظ بماند و جز برای کسانی که صداقتشان را شناخته باشی بازگو مکن.
اخلاق و رفتار امام رضا (علیه*السلام)
امامان پاک ما در میان مردم و با مردم می*زیستند، و عملاً به مردم درس زندگی و پاکی و فضیلت می*آموختند، آنان الگو و سرمشق دیگران بودند، و با آنکه مقام رفیع امامت آنان را از مردم ممتاز می*ساخت، و برگزیده*ی خدا و حجت او در زمین بودند در عین حال در جامعه حریمی نمی*گرفتند،*و خود را از مردم جدا نمی*کردند،* و به روش جباران انحصار و اختصاصی برای خود قائل نمی*شدند، و هرگز مردم را به بردگی و پستی نمی*کشاندند و تحقیر نمی*کردند.
«ابراهیم بن عباس» می*گوید: «هیچگاه ندیدم که امام رضا (علیه*السلام) در سخن بر کسی جفا ورزد، و نیز ندیدم که سخن کسی را پیش ازتمام شدن قطع کند؛ هرگز نیازمندی را که می*توانست نیازش را برآورده سازد رد نمی*کرد، درحضور دیگری پایش را دراز نمی*فرمود، هرگز ندیدم به کسی از خدمتکاران و غلامانشان بدگوئی کند، خنده*ی او قهقهه نبود بلکه تبسم بود،*چون سفره*ی غذا به میان میآمد همه*ی افراد خانه حتی دربان و مهتر را نیز بر سفره*ی خویش می*نشاند و آنان همراه با امام غذا می*خوردند. شبها کم می*خوابید و بیشتر بیدار بود، و بسیاری از شبها تا صبح بیدار می*ماند و به عبادت می*گذراند، بسیار روزه می*داشت و روزه*ی سه روز در هر ماه را ترک نمی*کرد، کار خیر و انفاق پنهان بسیار داشت، و بیشتر در شبهای تاریک مخفیانه به فقرا کمک می*کرد.

[طاهره وحیدیان]

«محمد بن ابی عباد» می*گوید: فرش آن حضرت در تابستان حصیر و در زمستان پلاسی بود. لباس او ـ در خانه ـ درشت و خشن بود، اما هنگامیکه در مجالس عمومی شرکت می*کرد (لباسهای خوب و متعارف می*پوشید) و خود را می*آراست.
شبی امام میهمان داشت، در میان صحبت چراغ نقصی پیدا کرد، میهمان امام دست پیش آورد تا چراغ را درست کند،*امام نگذاشت و خود این کار را انجام داد و فرمود: ما گروهی هستیم که میهمانان خود را بکار نمی*گیریم.
یکبار شخصی که امام را نمی*شناخت در حمام از امام خواست تا او را کیسه بکشد، امام (علیه*السلام) پذیرفت و مشغول شد، دیگران امام را بدان شخص معرفی کردند، و او با شرمندگی به عذرخواهی پرداخت ولی امام بی*توجه به عذرخواهی او همچنان او را کیسه می*کشید و او را دلداری می*داد که طوری نشده است.
شخصی به امام عرض کرد: به خدا سوگند هیچکس در روی زمین از جهت برتری و شرافت پدران به شما نمی*رسد.
امام فرمود: تقوی به آنان شرافت داد و اطاعت پروردگار آنان را بزرگوار ساخت.
مردی از اهالی بلخ می*گوید: در سفر خراسان با امام رضا (علیه*السلام) همراه بودم، روزی سفره گسترده بودند و امام همه*ی خدمتگزاران و غلامان حتی سیاهان را بر آن سفره نشاند تا همراه او غذا بخورند.
من به امام عرض کردم: فدایتان شوم. بهتر است اینان بر سفره*یی جداگانه بنشینند. فرمود: ساکت باش، پروردگار همه یکی است، پدر و مادر همه یکی است، و پاداش هم باعمال است.

[طاهره وحیدیان]

«یاسر» خادم امام می*گوید: امام رضا (علیه*السلام) به ما فرموده بود اگر بالای سرتان ایستادم ( و شما را برای کاری طلبیدم) و شما به غذا خوردن مشغول بودید برنخیزید تا غذایتان تمام شود. بهمین جهت بسیار اتفاق می*افتاد که امام ما را صدا می*کرد، و در پاسخ او می*گفتند به غذا خوردن مشغولند، و آن گرامی می*فرمود بگذارید غذایشان تمام شود.
یکبار غریبی خدمت امام رسید و سلام کرد و گفت: من از دوستداران شما و پدران و اجدادتان هستم،*از حج بازگشته*ام و خرجی راه تمام کرده*ام، اگر مایلید مبلغی به من مرحمت کنید تا خود را بوطنم برسانم، و در آنجا از جانب شما معادل همان مبلغ را به مستمندان صدقه خواهم داد،* زیرا من در شهر خویش فقیر نیستم و اینک در سفر نیازمند مانده*ام.
امام برخاست و به اطاقی دیگر رفت، و دویست دینار آورد و از بالای در دست خویش را فراز آورد، و آن شخص را خواند و فرمود: این دویست دینار را بگیر و توشه*ی راه کن، و به آن تبرک بجوی، و لازم نیست که از جانب من معادل آن صدقه بدهی... .
آن شخص دینارها را گرفت و رفت، امام از آن اطاق به جای اول بازگشت، از ایشان پرسیدند چرا چنین کردید که شما را هنگام گرفتن دینارها نبیند؟
فرمود: تا شرمندگی نیاز و سوال را در او نبینم... .
امامان معصوم و گرامی ما در تربیت پیروان و راهنمایی ایشان تنها به گفتار اکتفا نمی*کردند،* و در مورد اعمال آنان توجه و مراقب ویژه*یی مبذول می*داشتند، و در مسیر زندگی اشتباهاتشان را گوشزد می*فرمودند تا هم آنان از بیراهه به راه آیند، و هم دیگران و آیندگان بیاموزند.
«سلیمان جعفری» از یاران امام رضا (علیه*السلام) می*گوید: برای برخی کارها خدمت امام بودم، چون کارم انجام شد خواستم مرخص شوم، امام فرمود: امشب نزد ما بمان.

[طاهره وحیدیان]

همراه امام به خانه*ی او رفتم، هنگام غروب، غلامان حضرت مشغول بنایی بودند امام در میان آنها غریبه*یی دید، پرسید: این کیست؟*
عرض کردند: به ما کمک می*کند و به او چیزی خواهیم داد.
فرمود: مزدش را تعیین کرده*اید؟
گفتند: نه! هر چه بدهیم می*پذیرد.
امام برآشفت و خشمگین شد. من به حضرت عرض کردم: فدایتان شوم خود را ناراحت نکنید... .
فرمود: من بارها به اینها گفته*ام که هیچکس را برای کاری نیاورید مگر آنکه قبلا مزدش را تعیین کنید و قرارداد ببندید. کسی که بدون قرار داد و تعیین مزد کاری انجام دهد اگر سه برابر مزدش را بدهی باز گمان می*کند مزدش را کم داده*یی، ولی اگر قرارداد ببندی و به مقدار معین شده بپردازی از تو خشنود خواهد بود که طبق قرارداد عمل کرده*یی، و در اینصورت اگر بیش از مقدار تعیین شده چیزی به او بدهی هر چند کم و ناچیز باشد می*فهمد که بیشتر پرداخته*یی و سپاسگزار خواهد بود.
«احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی» که از بزرگان اصحاب امام رضا (علیه*السلام) محسوب می*شود نقل می*کند: من با سه تن دیگر از یاران امام خدمتش شرفیاب شدیم، و ساعتی نزد امام نشستیم، چون خواستیم بازگردیم امام به من فرمود: ای احمد! تو بنشین. همراهان من رفتند و من خدمت امام ماندم، و سوالاتی داشتم؛ بعرض رساندم و امام پاسخ می*فرمودند، تا پاسی از شب گذشت، خواستم مرخص شوم.
فرمود: می*روی یا نزد ما می*مانی؟*
عرض کردم: هر چه شما بفرمائید،*اگر بفرمائید بمان می*مانم اگر بفرمائید برو می*روم.