سوره حاقّه [69]

[امیرحسین]

سوره حاقّه [69]

اين سوره در «مكّه» نازل شده و داراى 52 آيه است‏.

محتواى سوره:
مباحث اين سوره بر سه محور دور مى‏زند.
محور اول كه مهمترين محورهاى بحث اين سوره است مسائل مربوط به قيامت و بسيارى از خصوصيات آن مى‏باشد، و لذا سه نام از نامهاى قيامت يعنى «حاقه» و «قارعه» و «واقعه» در اين سوره آمده است.

محور دوم بحثهائى است كه پيرامون سرنوشت اقوام كافر پيشين، مخصوصا قوم عاد و ثمود و فرعون، مى‏باشد كه مشتمل بر انذارهاى قوى و مؤكدى است براى همه كافران و منكران قيامت.
محور سوم بحثهائى است پيرامون عظمت قرآن و مقام پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و كيفر تكذيب كنندگان.

فضيلت تلاوت سوره:
در حديثى از پيغمبر گرامى اسلام مى‏خوانيم: «كسى كه سوره حاقه را بخواند خداوند حساب او را در قيامت آسان مى‏كند».

[امیرحسین]

بسم الله الرحمن الرحيم به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

(آيه 1)- اين سوره از مسأله قيامت و آن هم با عنوان تازه‏اى شروع مى‏شود، مى‏فرمايد: روز رستاخيز «روزى است كه مسلما واقع مى‏شود»! (الحاقة).

(آيه 2)- «چه روز واقع شدنى»! (ما الحاقة).

(آيه 3)- «و تو چه مى‏دانى آن روز واقع شدنى چيست»؟ (و ما ادراك ما الحاقة).
تقريبا عموم مفسران «حاقه» را به معنى روز قيامت تفسير كرده‏اند، به خاطر اين كه روزى است كه قطعا واقع مى‏شود، همانند تعبير به «الواقعة» در سوره «واقعة».
تعبير به «ما الحاقّة» براى بيان عظمت آن روز است.

و تعبير به «ما ادراك ما الحاقة» باز هم براى تأكيد بيشتر روى عظمت حوادث آن روز عظيم است، تا آنجا كه حتى به پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله خطاب مى‏شود كه تو نمى‏دانى آن روز چگونه است؟

(آيه 4)- سپس به سراغ بيان سرنوشت اقوامى مى‏رود كه روز قيامت (يا نزول عذاب الهى را در دنيا) منكر شدند، مى‏افزايد: «قوم ثمود و عاد عذاب كوبنده الهى را انكار كردند» و نتيجه شومش را ديدند (كذبت ثمود و عاد بالقارعة).

(آيه 5)- «اما قوم ثمود با عذابى سركش هلاك شدند» (فاما ثمود فاهلكوا بالطاغية).

«قوم ثمود» در يك منطقه كوهستانى ميان حجاز و شام زندگى مى‏كردند، حضرت «صالح» به سوى آنها مبعوث شد، ولى آنها هرگز ايمان نياوردند، حتى از او خواستند كه اگر راست مى‏گوئى عذابى را كه به ما وعده مى‏دهى فرود آور! در اين هنگام «صاعقه‏اى ويرانگر» بر آنها مسلّط شد، و در چند لحظه همه چيز را در هم كوبيد و جسمهاى بى‏جانشان بر زمين افتاد.

[امیرحسین]

(آيه 6)- سپس به سراغ سرنوشت «قوم عاد» مى‏رود، قومى كه در سرزمين «احقاف» در شبه جزيره عرب يا يمن زندگى مى‏كردند قامتهائى طويل، اندامى قوى، شهرهائى آباد، زمينهائى خرم و سرسبز، و باغهائى پرطراوت داشتند، پيامبر آنها حضرت «هود» بود، آنها نيز طغيان و سركشى را به جائى رساندند كه خداوند با عذابى دردناك- كه شرح آن در همين آيات آمده است- طومار زندگى آنها را در هم پيچيد.

نخست مى‏فرمايد: «و اما قوم عاد با تندبادى طغيانگر و پر سر و صدا به هلاكت رسيدند» (و اما عاد فاهلكوا بريح صرصر عاتية).

(آيه 7)- سپس به توصيف ديگرى از اين تندباد كوبنده پرداخته، مى‏افزايد: « (خداوند) اين تندباد بنيان كن را هفت شب و هشت روز پى در پى بر آنها مسلّط ساخت» (سخرها عليهم سبع ليال و ثمانية ايام حسوما).

نتيجه آن شد كه قرآن مى‏گويد: «و (اگر آنجا بودى) مى‏ديدى كه آن قوم همچون تنه‏هاى پوسيده و تو خالى درختان نخل در ميان اين تند باد روى زمين افتاده و هلاك شده‏اند»! (فترى القوم فيها صرعى كانهم اعجاز نخل خاوية).

چه تشبيه جالبى كه هم بزرگى قامت آنها را مشخص مى‏كند، و هم ريشه كن شدن آنها را، و هم تو خالى بودن در برابر عذابهاى الهى به گونه‏اى كه تندباد آنها را به آسانى جا به جا مى‏كرد.

(آيه 8)- و در اين آيه مى‏افزايد: «آيا كسى از آنها را باقى مى‏بينى»؟! (فهل ترى لهم من باقية).
آرى! امروز نه تنها اثرى از قوم عاد نيست كه از ويرانه‏هاى شهرهاى آباد، و عمارتهاى پرشكوه، و مزارع سرسبز آنها نيز چيزى باقى نمانده است.

(آيه 9)- كجاست گوشهاى شنوا؟ بعد از ذكر گوشه‏اى از سرگذشت قوم عاد و ثمود به سراغ اقوام ديگرى همچون قوم «نوح» و قوم «لوط» مى‏رود تا از زندگى آنها درس عبرت ديگرى به افراد بيدار دل دهد.

مى‏فرمايد: «و فرعون و كسانى كه پيش از او بودند و همچنين اهل شهرهاى زير و رو شده [- قوم لوط] مرتكب گناهان بزرگ شدند» (و جاء فرعون و من قبله و المؤتفكات بالخاطئة).

[امیرحسین]

(آيه 10)- سپس مى‏افزايد: «و با فرستاده پروردگارشان مخالفت كردند و خداوند آنها را به عذاب شديدى گرفتار ساخت» (فعصوا رسول ربهم فاخذهم أخذة رابية).

فرعونيان با «موسى» و «هارون» به مخالفت برخاستند، و ساكنان شهرهاى «سدوم» به مخالفت با حضرت «لوط» و اقوام ديگر نيز از فرمان پيامبر خود سرپيچى كردند، و هر گروهى از اين سركشان به نوعى عذاب گرفتار شدند، فرعونيان در كام امواج «نيل» كه مايه حيات و آبادى و بركت كشورشان بود غرق گشتند، و قوم لوط با زلزله شديد، و سپس «بارانى از سنگ» محو و نابود شدند.

(آيه 11)- و سر انجام اشاره كوتاهى به سرنوشت قوم نوح و مجازات دردناك آنها كرده، مى‏گويد: «و هنگامى كه آب طغيان كرد ما شما را بر كشتى سوار كرديم» (انا لما طغى الماء حملناكم فى الجارية).

طغيان آب چنين بود كه ابرهاى تيره و تار آسمان را پوشانيد، و چنان بارانى نازل شد كه گوئى سيلاب از آسمان فرو مى‏ريزد، چشمه‏ها نيز از زمين جوشيدن گرفت، و اين هر دو آب دست به دست هم دادند، و همه چيز زير آب فرو رفت، تنها گروهى كه نجات يافتند مؤمنانى بودند كه همراه نوح سوار بر كشتى شدند.

تعبير به «حملناكم» (شما را حمل كرديم) كنايه از اسلاف و نياكان ماست چرا كه اگر آنها نجات نيافته بودند ما نيز امروز وجود نداشتيم.

[امیرحسین]

(آيه 12)- بعد به هدف اصلى اين مجازاتها اشاره كرده، مى‏افزايد: منظور اين بود «تا آن را وسيله تذكرى براى شما قرار دهيم» (لنجعلها لكم تذكرة).
«و گوشهاى شنوا آن را دريابد و بفهمد» (و تعيها اذن واعية).

هرگز نمى‏خواستيم از آنها انتقام بگيريم، بلكه هدف تربيت انسانها و هدايت آنها در مسير كمال، و ارائه طريق، و ايصال به مطلوب بوده است.

فضيلت ديگرى از فضائل على عليه السّلام‏

در بسيارى از كتب معروف اسلامى اعم از تفسير و حديث آمده است كه پيغمبر گرامى اسلام به هنگام نزول آيه فوق (و تعيها اذن واعية)

فرمود: «من از خدا خواستم كه گوش على را از اين گوشهاى شنوا و نگه دارنده حقايق قرار دهد».
و به دنبال آن على عليه السّلام مى‏فرمود: «من هيچ سخنى بعد از آن، از رسول خدا نشنيدم كه آن را فراموش كنم بلكه هميشه آن را به خاطر داشتم».

در «غاية المرام» شانزده حديث در اين زمينه از طرق شيعه و اهل سنت نقل كرده است، و تفسير «البرهان» از «محمّد بن عباس» نقل مى‏كند كه در اين باره سى حديث از طرق عامه و خاصه نقل شده است.

و اين فضيلتى است بزرگ براى پيشواى بزرگ اسلام على عليه السّلام كه صندوقچه اسرار پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و وارث تمام علوم رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله بود، و به همين دليل بعد از او در مشكلاتى كه براى جامعه اسلامى در مسائل علمى پيش مى‏آمد موافقان و مخالفان به او پناه مى‏بردند، و حل مشكل را از او مى‏خواستند كه در كتب تاريخ مشروحا آمده است.

[امیرحسین]

(آيه 13)- روزى كه آن واقعه بزرگ رخ مى‏دهد! در ادامه آيات آغاز اين سوره كه ناظر به مسأله رستاخيز و قيامت بود، در اينجا بحثهائى از حوادث اين رستاخيز عظيم را مطرح مى‏كند، مى‏فرمايد: «به محض اين كه يكبار در صور دميده شود ...» (فاذا نفخ فى الصور نفخة واحدة).

چنانكه قبلا نيز اشاره كرده‏ايم از قرآن مجيد استفاده مى‏شود كه پايان اين جهان و آغاز جهان ديگر، ناگهانى و با صدائى عظيم انجام مى‏گيرد كه از آن تعبير به «نفخه صور» دميدن در شيپور) شده است.

نفخه صور دو نفخه است: «نفخه مرگ» و «نفخه حيات مجدد» و آنچه در آيه مورد بحث آمده «نفخه اول» يعنى، نفخه پايان دنياست.

(آيه 14)- سپس مى‏افزايد: «و (هنگامى كه) زمين و كوهها از جا برداشته شوند، و يكباره در هم كوبيده و متلاشى گردند» (و حملت الارض و الجبال فدكتا دكة واحدة). به گونه‏اى كه يكباره از هم متلاشى و هموار گردند.

(آيه 15)- سپس مى‏افزايد: «در آن روز واقعه عظيم روى مى‏دهد» و رستاخيز برپا مى‏شود (فيومئذ وقعت الواقعة).

(آيه 16)- نه تنها زمين و كوهها متلاشى مى‏شوند، بلكه «آسمانها از هم مى‏شكافد و سست مى‏گردد و فرو مى‏ريزد» (و انشقت السماء فهى يومئذ واهية).
كرات عظيم آسمانى از اين حادثه هولناك و وحشتناك بركنار نمى‏مانند، آنها نيز شكافته، پراكنده و متلاشى و سست خواهند شد.

[امیرحسین]

(آيه 17)- «فرشتگان در اطراف آسمان قرار مى‏گيرند» و براى انجام مأموريتها آماده مى‏شوند (و الملك على ارجائها).

سپس مى‏فرمايد: «و آن روز عرش پروردگارت را هشت فرشته بر فراز همه آنها حمل مى‏كنند» (و يحمل عرش ربك فوقهم يومئذ ثمانية).

منظور از «عرش» مجموعه جهان هستى است كه عرش حكومت خداوند است، و به وسيله فرشتگان كه مجرى فرمان او هستند تدبير مى‏شود.

و جالب اين كه در روايتى آمده است: «حاملان هشتگانه عرش خدا در قيامت چهار نفر از اولين، و چهار نفر از آخرين هستند، اما چهار نفر از اولين نوح و ابراهيم و موسى و عيسى مى‏باشند، و چهار نفر از آخرين محمّد صلّى اللّه عليه و آله و على و حسن و حسين عليهم السّلام هستند»! اين تعبير ممكن است اشاره به مقام شفاعت آنها براى اولين و آخرين باشد، البته شفاعت در مورد كسانى كه لايق شفاعتند، و به هر حال گسترش مفهوم «عرش» را نشان مى‏دهد.

(آيه 18)- اى اهل محشر، نامه اعمال مرا بخوانيد! در تفسير آيات گذشته گفته شد كه «نفخ صور» دو بار رخ مى‏دهد و چنانكه گفتيم آيات آغاز سوره از نفخه اول خبر مى‏دهد، و آيات بعد از نفخه دوم.
در ادامه همين مطلب در اينجا مى‏فرمايد: «در آن روز همگى به پيشگاه خدا عرضه مى‏شويد و چيزى از كارهاى شما پنهان نمى‏ماند» (يومئذ تعرضون لا تخفى منكم خافية).

البته، انسانها و غير انسانها در اين دنيا نيز دائما در محضر خدا هستند، ولى اين مطلب در قيامت ظهور و بروز بيشترى دارد.

نه تنها اعمال مخفيانه انسانها كه صفات و روحيات و خلقيات و نيتها همه بر ملا مى‏گردد، و اين حادثه‏اى است عظيم، و به گفته بعضى از مفسران عظيمتر از متلاشى شدن كوهها و شكافتن كرات آسمان! روز رسوائى بزرگ بدكاران و سر بلندى بى‏نظير مؤمنان.

[امیرحسین]

(آيه 19)- و به دنبال آن مى‏گويد: «پس كسى كه نامه اعمالش را به دست راستش دهند (از فرط خوشحالى) فرياد مى‏زند كه (اى اهل محشر!) نامه اعمال مرا بگيريد و بخوانيد» (فاما من اوتى كتابه بيمينه فيقول هاؤم اقرؤا كتابيه).

(آيه 20)- سپس بزرگترين افتخار خود را در اين كلمه خلاصه كرده، مى‏گويد: «من يقين داشتم (كه قيامتى در كار است، و) به حساب اعمالم مى‏رسم» (انى ظننت انى ملاق حسابيه).

يعنى، آنچه نصيب من شده به خاطر ايمان به چنين روزى است، و راستى هم همين است ايمان به حساب و كتاب به انسان روح تقوا و پرهيزگارى مى‏بخشد و تعهد و احساس مسؤوليت در او ايجاد مى‏كند، و مهمترين عامل تربيت انسان است.

پاسخ به يك سؤال:
در اينجا ممكن است سؤالى مطرح شود و آن اين كه آيا مؤمنانى كه طبق آيات فوق صدا مى‏زنند: اى اهل محشر! بياييد و نامه اعمال ما را بخوانيد، مگر گناهى در تمام نامه اعمالشان نيست؟
پاسخ اين سؤال را مى‏توان از بعضى احاديث استفاده كرد از جمله، در حديثى از پيغمبر گرامى اسلام صلّى اللّه عليه و آله مى‏خوانيم كه: «خداوند در قيامت نخست از بندگان خود اقرار بر گناهانشان مى‏گيرد، سپس مى‏فرمايد: من اين گناهان را در دنيا براى شما مستور ساختم، و امروز هم آن را مى‏بخشم سپس (فقط) نامه حسناتش را به دست راست او مى‏دهند».

(آيه 21)- در اين آيه گوشه‏اى از پاداشهاى چنين كسانى را بيان كرده، مى‏فرمايد: «پس او در يك زندگى (كاملا) رضايتبخش قرار خواهد داشت» (فهو فى عيشة راضية).

[امیرحسین]

(آيه 22)- گرچه با همين يك جمله همه گفتنيها را گفته است، ولى براى توضيح بيشتر مى‏افزايد: او «در بهشتى عالى» قرار دارد (فى جنة عالية).
بهشتى كه آنقدر رفيع و والاست كه هيچ كس مانند آن را نديده و نشنيده و حتى تصور نكرده است.

(آيه 23)- بهشتى كه «ميوه‏هايش در دسترس است» (قطوفها دانية).
نه زحمتى براى چيدن ميوه‏ها در كار است، و نه مشكلى براى نزديك شدن به درختان پربارش، و اصولا تمام نعمتهايش بدون استثنا در دسترس است.

(آيه 24)- و در اين آيه، خطاب محبت آميز خداوند را به اين بهشتيان چنين بيان كرده، «بخوريد و بياشاميد گوارا، در برابر اعمالى كه در ايام گذشته انجام داديد» (كلوا و اشربوا هنيئا بما اسلفتم فى الايام الخالية).

آرى! اين نعمتهاى بزرگ بى‏حساب نيست، اينها پاداش اعمال شماست البته اين اعمال ناچيز هنگامى كه در افق فضل و رحمت الهى قرار گرفته به چنين ثمراتى منتهى شده است.

(آيه 25)- در آيات گذشته سخن از «اصحاب اليمين» و مؤمنانى بود كه نامه اعمالشان به دست راستشان داده مى‏شود، ولى اين آيه درست به نقطه مقابل آنها يعنى «اصحاب الشمال» پرداخته، و در يك مقايسه وضع آن دو را كاملا روشن مى‏سازد.

نخست مى‏فرمايد: «اما كسى كه نامه اعمالش را به دست چپش بدهند مى‏گويد: اى كاش هرگز نامه اعمالم را به من نمى‏دادند»! (و اما من أوتى كتابه بشماله فيقول يا ليتنى لم أوت كتابيه).
(آيه 26)- «و نمى‏دانستم حساب من چيست»؟ (و لم ادر ما حسابيه).

[امیرحسین]

(آيه 27)- «اى كاش مرگم فرا مى‏رسيد»! و به اين زندگى حسرت‏بار پايان مى‏داد (يا ليتها كانت القاضية).

آرى! در آن دادگاه بزرگ، آهى حسرت‏بار، و ناله‏اى شرربار دارد، آرزو مى‏كند با گذشته‏اش بكلى قطع رابطه كند، همان گونه كه در آيه 40 سوره نبأ نيز آمده است:
يقول الكافر يا ليتنى كنت ترابا
كافر در آن روز مى‏گويد: اى كاش خاك بودم (و گرفتار عذاب نمى‏شدم)!»

(آيه 28)- سپس مى‏افزايد: اين مجرم گنهكار زبان به اعتراف گشوده، مى‏گويد: «مال و ثروتم هرگز مرا بى‏نياز نكرد» و به درد امروز كه روز بيچارگى من است نخورد (ما اغنى عنى ماليه).