جمع بین صلاتین

[طاهره وحیدیان]

http://www.qurangloss.ir/uploaded/231_01341191837.jpg





یکی از مسائل اختلافی بین شیعه و اهل تسنن مسئله جواز یا عدم جواز بین نماز ظهروعصر ونیز مغرب وعشا است. این مسئله بخاطر عمومیت ومورد ابتلا بودنش بسیار حائز اهمیت است و می طلبد که در این موضوع پژوهشی شایسته صورت بگیرد.


اوقات نماز

یکی از مسائلی که لازم است آن را بدانیم واز ادله شرعیه استنباط کنیم مسئله اوقات شرعی نماز است که در این زمینه آیات و روایات متعددی وجود دارد.این مسئله ای است که با تبیین آن ابهامات بر طرف می شود.

بطور خلاصه اصل مسئله وقت نماز از ضروریات فقه یا مذهب است.اما در تعیین اوقات نمازها بین شیعه واهل تسنن اختلاف است.(1)به هر روی در بحث اوقات نمازها به دو وقت مشترک و مخصوص می رسیم که کیفیت استدلال به آنها با ادله مختلف صورت میگیرد.

مراد از وقت مخصوص: وقتی است که در آن فقط یک نماز مشروعیت دارد .

مراد از وقت مشترک: وقتی است که در ان دو نماز به ترتیب ( ظهر وعصر) و ( مغرب وعشاء) مشروعیت دارند.

چنانکه وقت فضیلت نیز برای هر یک از نمازها در ادله وجود دارد وهمانطور که در کتب فتاوی گفته شده:

وقت مشترک: از زوال خورشید به مدت چهار رکعت وقت مخصوص نماز ضهر است واز ان تا چهار رکعت مانده به مغرب وقت مشترک یا اجزاء است؛ وپایان وقت مشترک متصل به وقت مخصوص نماز عصر است.

همچنین دو نماز مغرب وعشاء دارای دو وقت خاص و یک وقت مشترک هستند.

مطلب مورد نظر این است که بااثبات وقت مشترک برای دو نماز زمینه برای طرح مسئله جواز یا عدم جواز افتراق ویا جمع بین دو نماز به وجود می آید.

نکته قابل توجه این است که: این تقسیم بندی در مورد وقت نمازهای یومیه در میان فرق اسلامی وجود داشته و مختص اما میه نیست.(2)

پی نوشتها:

کتاب الصلوة (تقریرات درس آیة الله بروجردی) ص 45.
الانصاف فی مسائل دام فیها الخلاف.ص 289 .

[طاهره وحیدیان]

مسئله جمع و یا تفریق بین دو نماز به صورت های مختلفی قابل طرح وبررسی است که با طرح چند پرسش به توضیح آن می پردازیم.

1- آیا جمع بین دو نماز در هر صورتی جایز ومشروع است؟

2- آیا جمع بین دو نماز بر فرض مشروعیت ؛ مستحب است؟

3- آیا تفریق بین دو نماز واجب است؟

4- آیا تفریق بین دو نماز مستحب است؟

برای پاسخ دادن به این سوالات ابتدا به توضیح اصل مسئله وسپس آرای مذاهب اسلامی در این باره اشاره می کنیم.

جمع بین دو نماز در برابر تفریق بین دو نماز در مورد نمازهای ظهر وعصر ویا مغرب وعشاء بکار می رود

ومراد از جمع بین دو نماز این است: که نماز گزار بین دو نماز فاصله قرار ندهد؛ در برابر تفریق که اداء نمازهای یومیه در وقت خاص ویا فضیلت آنهاست.(3)

پی نوشت:
3-الفه علی المذاهب الخمسه .ج1 ,ص 142 وسید محمد یاسر مازح , الفقه علی المذاهب الاربعه و مذهب اهل البیت, ج1.ص620.

[طاهره وحیدیان]

آراء در مورد جمع بین دو نماز:

در کتابهای فقهی آرای گوناگونی ازسوی فقهاء در مورد این مسئله ارائه شده است که با توجه به ان ها به صورت های مختلف این بحث می توان دست یافت .(4)

1- حسن بصری, ابن سیرین, حنیفه (اصحاب رأی), جمع بین دو نماز جایز نیست مگر در روز عرفه وشب مزدلفه برای حجاج.

2- اکثر فقهاء اهل تسنن جمع بین دو نماز در مسافرت را جایز می دانند که البته این حکم در این فرع با چند صورت که در حکم آن اختلاف است بیان شده است.صورتهای این فرع نسبت به وقت اداء نماز عبارت می شوند از:

الف: جواز جمع بطور مطلق چه اول وقت وچه اخر وقت . این قول اکثر فقهاء از صحابه وتابعین است.

ب: جمع بین نماز بطور مطلق ( چه در اول وقت و چه در آخر وقت ) جایز نیست مگر در مزدلفه وعرفه که این فتوای ابو حنیفه , نخعی وحسن بصری است.

ج: اوزاعی گفته: جمع بین دو نماز برای مسافر جایز است که عذر دارد.

د: عده ای به مالک بن انس نسبت داده اند که گفته جمع بین دو نماز در آخر وقت جایز است نه در اول وقت. وعده ای قول مشهور مالک در جواز جمع بین دو نماز را سرعت وعجله داشتن مسافر بیان کرده اند.

ه: ابن حبیب از فقهای اهل تسنن گفته: جواز جمع بین دو نماز برای مسافری است که در حال سیر باشد.

3- جمع بین دو نماز در حضر ( در غیر سفر) به دلیل عذر جایز است .که عده ای نیز در این فرع نیز به صورتهای مختلفی از عذر و صورتهای آن , اول وقت ویا آخر وقت؛ نماز مغرب وعشاء ویا ظهر وعصر نظر داشته ونظر داده اند که عبارت است از: باران , باد؛ تاریکی, مرض.....

مشهور شافعیه: جمع بین دو نماز برای مسافر, در باران وبرف با شرایطی خاص جایز است ودر غیر این موارد جایز نیست.

مشهور مالکیه: در شرایطی خاص چون مزدلفه وعرفه برای حجاج, در سفر, بیماری, باران, گل آلود بودن باتاریکی آخر ماه , جمع بین دو نماز جایز است.

حنابله: در شرایط خاص گفته شده ودیگر شرایط چون زن شیرده, مستحاضه , عاجز از طهارت آبی یا تیمم, عاجز از شناخت وقت , سرما ؛ باد؛ ترس از جان؛ مال؛ آبرو؛ جمع بین دو نماز جایز است.
عده ای از اهل تسنن: جمع بین دو نماز برای انجام حاجتی مطلقا جایز است به شرطی که عادت نشود.

ابن شبرمه: جمع بین دو نماز ولو برای حاجت نباشد؛ در صورتی که عادت نشود جایز است.

[طاهره وحیدیان]

4- فقهای شیعه: جماعتی از اهل ظاهر , اشهب, شافعی : جمع بین دو نماز بدون هیچ قید وشرطی جایز است.
5- فرق دیگری که با فرض جواز بین دو نماز رخ میدهد, اختلاف از نظر اذان و اقامه است. این فرع نیز اختلافی است.

الف: دو نماز با دو اقامه انجام شود. بدون اذان.
ب: اذان برای نماز اول و دو اقامه.
ج:دو اذان و دو اقامه
د: اذان واقامه برای نماز اول.

از این بیانات می توان این چنین برداشت کرد که جمع بین دو نماز در مزدلفه وعرفه بین تمام مذاهب اسلامی جایز است بلکه جمع بین این دو سنت محسوب شده است(5) واختلاف در غیر این دو موضع است.. بنابراین صورتهای مختلفی که در آن بحث از جمع بین دو نماز شده عبارت می شوند از:(6):
1- جمع بین دو نماز در مزدلفه وعرفه.
2- جمع بین دو نماز در مسافرت.
3- جمع بین دو نماز در حضر به خاطر عذر مانند باران و.....
4- جمع بین دو نماز در حضر بدون عذر.

پی نوشت:
(4)- شیخ طوسی , الخلاف, ج1,ص 588 واحکام القرآن ,ج3.ص 256. والبحر المحیط فی التفسیر, ج2 .ص 296. وتفسیر آیات الاحکام, ص486 وذکری الشیعه فی احکام الشریعه , ج2.ص 331.وجزیری.عبدالرحمنغروی , سید محمد یاسر مازح؛ الفقه علی المذهب الاربعه ومذهب اهل بیت ؛ ج1.ص619.
(5)- قرطبی, بدایة المجتهد ,ج1.ص170.
(6)- الانصاف فی مسائل دام فیها الخلاف .ص275.

[طاهره وحیدیان]

دلیل بر جواز جمع بین دو نماز:


همانطور که می دانید احکام تعبدی اند وعقل در تعیین آن دخالتی ندارد وفقط توسط شریعت بیان می شود.فقیهان نیز با توجه به آیات و روایات به استنباط چرداخته اند ونظرات خود را مستند به آن ادله شرعی ارائه کرده اند. از جمله این ادله آیات و روایات (اهل تسنن) است که نمونه هایی از ان را بیان می کینم:

الف: آیه:

« اَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُکِ الشَّمسِ اِلی غَسَقِ اللّیلِ وَقُرآنَ الفَجرِ اِنَّ قُرآنَ الفَجرِ کانَ مَشهُوداً» (7)

نماز را از زوال خورشید (هنگام ظهر) تا نهایت تاریکی شب( نیمه شب) برپا دار وهمچنین قرآن فجر (نماز صبح) را, چرا که قرآن فجر ؛ مشهود (فرشتگان شب و روز) است.

دلوک شمس : بمعنی زوال آفتاب از دایره نصف النهار است که وقت ظهر می باشد, ودر اصل از ماده دلک به معنی مالیدن گرفته شده, چرا که انسان در آن موقع بر اثر شدت آفتاب چشم خود را می مالد , ویا از دلک بمعنی متمایل شدن است, چرا که خورشید در این موقع از دایره نصف النهار به سمت مغرب متمایل مس شود ویااینکه انسان, دست خود را در مقابل آفتاب حایل می کند؛ گویی نور آن را از چشم خود کنار می زند و متمایل می سازد. در روایتی از امام صادق( علیه السلام) می خوانیم:
عبیدبن زراره از تفسیر همین آیه از امام سوال کرد, امام فرمود:

خداوند چهر نماز بر مسلمانان واجب کرده است که آغاز آن وقت زوال شمس (ظهر) وپایان آن نیمه شب است که ابتدای وقت دو نماز (ظهر وعصر) زوال خورشید است مگر اینکه یکی قبل از دیگری و دو نماز (مغرب وعشاء ) اول وقتشان از غروب خورشید است تا نصف شب که نماز مغرب قبل از نماز عشاء است.(8)

در روایت دیگری از امام باقر (علیه السلام) در تفسیر همین آیه هنگامی گه زراره محدث بزرگ شیعه سوال کرد چنین فرمود:
« دلوکها زوالها ؛ غسق اللیل الی نصف اللیل ؛ ذلک اربع صلوات وضعهن رسول الله (صلی الله علیه وآله) وقتهن للناس و قران الفجر صلاة الغداة»(9)
دلوک شمس به معنی زوال آن ( از دایره نصف النهار) است؛ وغسق اللیل به معنی نیمه شب است, این چهار نماز است که پیامبر (صلی الله علیه وآله) آنها را برای مردم قرار داد وتوقیت ( برای آن زمان مشخص نمود) نمود؛ وقرآن الفجر اشاره به نماز صبح است .

غسق اللیل با توجه به اینکه غسق شدت ظلمت است؛ وتاریکی شب در نیمه شب از هر وقت متراکم تر می باشد این کلمه روی هم رفته نیمه شب را می رساند.به همین دلیل آیه فوق از آیاتی است که اشاره اجمالی به وقت نمازهای پنجگانه می کند(10) و با انضمام به سایر آیات قرآن که در زمینه وقت نماز است ؛ وروایات فراوانی که در این رابطه وارد شده؛ وقت نمازهای پنجگانه دقیقاً مشخص می شود(11).

با توجه به این تفسیر, حتی اهل تسنن گفته اند که آیه مقتضی این است که زوال وقت مشترک برای دو نماز ظهر وعصر , و اول مغرب وقت مشترک دو نماز مغرب وعشاء باشد یعنی جواز جمع بین دو نماز.(12)

پی نوشت:
7-اسراء 78.
8-وسایل الشیعه.ج4.ص 157.
9-نورالثقلین.ج3.ص205.
10-الفقه علی المذهب الخمسه.ج1.ص79.
11-تفسیر نمونه,ج12.ص221.
12-فخر رازی.تفسیر کبیر.ج21.ص27.

[طاهره وحیدیان]

ب: روایات
علاوه بر روایات اهل بیت (علیهم السلام) وروایاتی در کتب اهل تسنن(13) در جواز جمع بین دو نماز وارد شده (14) که راویان آن نزد ایشان از بزرگان صحابه محسوب می شوندکه عبارتنداز:(15)

امیرامومنین علی (علیه السلام)؛ عبدالله بن عباس , عبدالله بن عمر,ابوموسی اشعری؛ابو ایوب الانصاری, ابو هریره الدوسی؛ جابربن عبدالله الانصاری؛عبدالله بن مسعود؛ سعد بن ابی وقاص وعایشه که هریک بیان کرده اند پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله)در مدینه بدون هیچ عذری جمع بین دو نماز راانجام داده اند تا توّهم وجوب اداء نماز در وقت فضیلت آن که ملازم با تفریق است رفع شود.

1- اما صادق(علیه السلام) فرمودند: هنگام زوال پیامبر اکرم 0صلی الله علیه وآله) نماز ظهر وعصر با جماعت بدون علتی (عذر و مرض وخوف و....) را خواندند وهمچنین نماز مغرب وعشاء را با جماعتی بدون علتی قبل از از بین رفتن شفق خواندند.این عمل پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)به دلیل این بود که وقت نماز را بر امتش توسعه دهد.(16)

2- امام صادق(علیه السلام) فرمودند: پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) نماز ظهر وعصر ومغرب وعشاء رابا یک اذان ودو اقامه خواندند.(17)

3- از امام صادق(علیه السلام)سوال شد که آیا پیامبر (صلی الله علیه وآله)بین دو نماز بدون سبب وعلت جمع می کرد؟
فرمودند:بله؛ پیامبر(صلی الله علیه وآله) این کار را کرد تا بر امتش در وقت توسعه دهد.(18)

4 -پیامبر (صلی الله علیه وآله) وقتی جمع بین دو نماز کرد بدون سبب؛ عمر از ایشان سوال کرد که حضرت در جواب فرمودند:خواستم بر امتم در وقت گشایش باشد.(19)

5- ابن عباس این روایات را نقل نموده وهمچنین از او سوال شد که چرا پیامبر (صلی الله علیه وآله) بین دو نماز بدون علتی جمع می کرد؟جواب داد که ان حضرت خواستند تا بر امتش گشایش باشد.(20)

پی نوشت:
12-فخررازی,تفسیر کبیر,ج21؛ص27.
13-الانصاف فی مسائل دام فیها الخلاف؛ص294.
14-وسائل الشیعه؛ج4؛ص220.
15-المؤتلف من المختلف بین ائمة السلف؛ج1,ص209وذکری الشیعه فی احکام الشریعه؛ج2؛ص331.
16-کافیج3؛ص286
17-وسائل الشیعه؛ج4؛ص220.
18-همان.ص221
19-همان.؛ص221.
20-همان.ص222