حماسه حسینى‏ در آینه اندیشه شهید مطهرى

[امیرحسین]

حماسه حسینى‏ در آینه اندیشه شهید مطهرى

عاشورا حدیث مكررى كه حدود چهارده‏ قرن نقل مجالس و محافل گوناگون بوده‏ است.

خاطره عاشورا جزئى از فرهنگ فراموش‏ ناشدنى شیعیانى است كه با نام حسین علیه السّلام روز و شب را به سر آورده‏اند.

در فرهنگ عامه ایرانى نام حسین علیه السّلام همچون ذكر خدا بر زبان مردمان همیشه جارى است.آنگونه كه‏ گفته‏اند:

اگر در عروسى اگر در عزاست#همیشه دلم سوى كرب و بلاست.

گویندگان و نویسندگان این مرز و بوم با هر گرایش‏ و هر اندیشه‏اى همواره دم از امام حسین علیه السّلام زده‏اند.

گفته‏هاى بسیار و كتابهاى بى‏شمارى كه در این باره‏ موجود است شاهدى است بر این مدعا.1 اما شگفت آن كه این حدیث مكرر هرگز كهنه‏ نمى‏گردد و هر چه بر این گفتارها و نوشتارها افزون‏ مى‏شود از عطش عاشقان و دلباختگان حسینى‏ نمى‏كاهد.اغلب این آثار چون رنگ و بوى حسینى‏ دارد به زودى مخاطبان خود را مى‏یابند.

در عین حال برخى از آنها همچون اختران فروزان‏ در آسمان معرفت همیشه درخشان و ماندگار است.

از این آثار جاویدان عاشورایى،میراث گرانسنگى است كه از شهید مطهرى بر جاى مانده است.

گر چه آثار قلمى مطهرى به قول امام خمینى قدس سّره«بى‏استثنا آموزنده و روان بخش«و»براى عارف و عمى سودمند و فرح‏زاست.»2 اما آنچه از او درباره امام حسین علیه السّلام‏ بر جاى مانده است از جاذبه و حلاوتى ویژه برخوردار است.

باید توجه داشت كه آنچه شهید مطهرى از دوران جوانى به‏ عنوان«حسن ختام»خطابه‏هایش یاد كرده است لزوما دیدگاه‏ علمى و تاریخى وى نیست. استاد شهید،در دوران پختگى‏ بویژه در واپسین سالهاى عمر پر بركت خویش،دیدگاه خود را در این باره به صراحت بیان داشته است.مطهرى به عنوان‏ یكى از مصلحان جامعه اسلامى و احیاگران اندیشه دینى،

كوششهایش را در این زمینه‏ پیرامون سه محور متمركز كرده‏ است:

1-مبارزه با خرافات و تحریفات.

2-احیاى واقعیات تاریخى و حقایق معنوى.

3-تحلیل علمى و عقلى معارف‏ دینى و رخدادهاى تاریخى.

درباره محور نخست،آن شهید سعید سخنان بلیغى ایراد كرده كه‏ به عنوان«تحریفات عاشورا»در نوبتهاى پیاپى انتشار یافته است.

[امیرحسین]

استاد مطهرى با استناد به‏ سخنرانیهاى مرحوم دكتر محمد ابراهیم آیتى،مى‏نویسد:

«باید توجه داشت كه تاریخ نهضت ابا عبد اللّه الحسین علیه السّلام‏ نسبت به بسیارى از فصول تاریخ،از تحریف مصون و محفوظ مانده است.(زیرا)فجیع بودن این فصل تاریخ،از نظر كسانى‏ كه قضیه را از جنبه فجیع بودن آن مطالعه كرده‏اند و عظیم‏ بودن و قابل تكریم و احترام بودن آن از نظر كسانى كه این‏ قضیه را از آن جهت مورد مطالعه قرار داده‏اند،خود سبب شده‏ است كه اهتمام عظیمى به ثبت جزئیات واقعه بشود.پس‏ جزئیات واقعه بازگویى و ثبت شده است.از این جهت امثال‏ طبرى،ابن واضح(یعقوبى)،شیخ مفید،ابو الفرج اصفهانى،كه‏ در قرون دوم و سوم و چهارم مى‏زیسته‏اند،جزئیات وقایع را با نقل از روات موثق نقل كرده‏اند.

اهتمام زنان اهل بیت علیهم السلام به خطبه و خطابه در فرصتهاى‏ مختلف،با بودن امام على بن الحسین علیه السّلام،همه براى این بوده‏ كه مانع تحریف حادثه كربلا بشوند.(چه تحریف لفظى و چه‏ تحریف معنوى)و خواستند نگذارند این حادثه قلب و تحریف‏ شود.متن آنچه واقع شده بود را به صورت خطبه و خطابه‏ بیان كردند و هدف امام را هم تشریح نمودند.

امروز مى‏توان واقعه كربلا را از روى خطبه‏هاى امام و اهل بیت علیهم السلام كه در مكه و بین راه حجاز و عراق و كربلا و كوفه و شام و مدینه ایراد كرده‏اند و از روى سخنانى كه در پاسخ پرسشهاى این و آن گفته‏اند و از روى رجزهایى كه‏ خود امام و اصحاب او روز عاشورا در مقابل دشمن‏ خوانده‏اند و در مآخذ معتبر ثبت و ضبط شده است و از روى نامه‏هایى كه میان امام و مردم كوفه و بصره ردّ و بدل‏ شده و نامه‏اى كه یزید به ابن‏ زیاد نوشته و نامه‏هایى كه ابن‏ زیاد به یزید و عمر بن سعد نوشته و نامه‏هاى عمر بن سعد به ابن زیاد و نامه ابن زیاد به‏ حاكم مدینه كه همه‏اش در تواریخ معتبر مضبوط است و به دست آیندگان هم خواهد رسید و همیشه محفوظ خواهد ماند،از روى این مدارك‏ مى‏توان واقعه عاشورا را با تمام جزئیات كه روى داده است شرح و توصیف كرد و هیچ‏ نیازى به مدرك و مأخذ دیگرى نیست.»

[امیرحسین]

احیاى حقیقت عاشورا

مطهرى مانند هر احیاگر دینى،تنها به زدودن غبار خرافات و تحریفات از ساحت اندیشه دینى،سنت نبوى،سیرت علوی و نهضت حسینى،بسنده نكرده است بلكه در جهت آشكار ساختن حقایق پنهان نیز بسیار تلاش كرد.جستجو براى‏ یافتن اقوال درست و گزارشهاى استوار درباره حماسه‏ حسینى و ارائه آنها به شكلى زیبا و منطقى،بخشى از میراث‏ ماندگار شهید مطهرى است.

ترسیم تاریخ نهضت از آغاز تا به انجام و ذكر مناقب و خطبه‏ها و نامه‏هاى امام و در كنار آن شرح صفات و روحیات خاندان و اصحاب آن حضرت،نكات بى‏شمار ارجمندى است كه شاید بسان آنها در هیچ كتابى گرد نیامده‏ باشد.بیان نكته‏هاى زیباى بسیارى زیر عنوان«ریشه‏هاى‏ تاریخى حادثه كربلا»نمونه‏اى از این جهاد علمى و فرهنگى‏ است.

هنر دیگر شهید مطهرى در این باره،ترسیم صحنه‏هاى جهاد و شهادت و حماسه و ایثار در تاریخ عاشورا است،كه به حق‏ سرشار از شور و احساس و لطافت و زیبایى است.

[امیرحسین]

تحلیل علمى نهضت حسینى

اما درباره محور سوم،یعنى تبیین ماهیت و تحلیل علل و عوامل نهضت امام حسین علیه السّلام و واقعه عاشورا،بى‏هیچ‏ مبالغه‏اى كار او منحصر به فرد است،زیرا شهید مطهرى با مطالعات ژرف و گسترده‏اى كه در زمینه علوم انسانى و معارف اسلامى داشت به كاوش در متون مربوط به این‏ موضوع پرداخت.او این كار بزرگ را در هنگامه‏اى آغاز كرد كه واقعه عاشورا توسط گرایشهاى مختلف فكرى مورد تحلیل‏هاى ناصواب قرار گرفته بود،از اینرو پرسشهاى‏ بسیارى را در اذهان فرهیختگان بویژه جوانان برانگیخته بود.

او نه تنها از آن پرسشها استقبال كرد بلكه پرسشهاى دیگرى را بر آنها افزود و شجاعانه و با صراحت بدانها پاسخ گفت.یكى‏ از پرسشهایى كه متفكر شهید مطرح ساخت،این بود:

«چگونه امت پیغمبر فرزند پیغمبر را كشتند؟

شهید مطهرى با تیزبینى و ژرف‏نگرى ویژه‏اى به كالبد شكافى این موضوع مى‏پردازد و مى‏نویسد:

«این قضیه پنجاه سال بعد از وفات پیغمبر اكرم صلّى اللّه علیه و اله واقع شد به دست مسلمانان و پیروان رسول اكرم و مردمى كه معروف‏ به تشیع و دوستى آل على علیه السّلام بودند و واقعا هم علاقه به آل‏ على داشتند!(آن هم)در زیر پرچم كسانى كه تا سه چهار سال‏ قبل از وفات پیغمبر با او جنگیدند و عاقبت كه مردم دیگر مسلمان شدند آنها هم اجبارا و ظاهرا مسلمان شدند.

ابو سفیان در حدود بیست سال با پیغمبر جنگید و در حدود پنج شش سال آخر.قائد اعظم تحریك علیه اسلام بود و حزب او یعنى امویها«اعدى عدّو و الدّ الخصام»بزرگترین و كینه‏ورزترین دشمن پیغمبر بودند.بعد از ده سال از وفات‏ پیغمبر،معاویه كه همیشه دوش به دوش و پا به پاى پدرش با اسلام مى‏جنگید،والى شام و سوریه شد،سى سال بعد از وفات پیغمبر،خلیفه و امیر المؤمنین!و پنجاه سال بعد از وفات‏ پیغمبر پسرش یزید خلیفه شد.» زیرا پس از مرگ عمر، یك نفر از همین امویها كه سابقه سوئى در میان مسلمین‏ نداشت و از مسلمین اولین بود(یعنى عثمان) به خلافت رسید، این كار سبب شد كه امویها جاى پایى در دستگاه حكومت‏ اسلامى پیدا كنند،جاى پاى خوبى،به طورى كه خلافت‏ اسلامى را ملك خود بنامند،هر چند كه جاى پا در زمان عمر پیدا شد كه معاویه والى سرزمین زرخیر شام و سوریه شد، خصوصا با در نظر گرفتن این معما كه عمر جمیع حكام را عزل و نصب مى‏كرد و تغییر و تبدیل مى‏داد به استثناء معاویه،»امویها با نفوذ در دستگاه خلافت،به حیف و میل‏ كردن بیت المال و دست به دست كردن مناصب پرداختند و موجب نارضایتى عمومى را فراهم آوردند.چه آنها كه اهل‏ دنیا بودند و چه آنها كه اهل دین بودند.اهل دنیا بر دنیاى‏ خود نگران بودند و نمى‏توانستند ببینند كه حریفان مى‏خورند و آنها نظاره كنند،و اهل دین هم كه مى‏دیدند اصول اجتماعى‏ اسلام دارد از بین مى‏رود.این است كه مى‏بینیم مثلا هم عمرو عاص و زبیر مخالف بودند و هم ابوذر و عمار. عمروعاص گفت:بر هیچ چوپانى نگذشتم مگر آن كه او را بر قتل عثمان تحریك كردم؛او وقتى كه خبر قتل عثمان را شنید گفت:«من ابو عبد اللّه هستم،هیچ زخمى را نخراشیدم مگر این كه خونش انداختم.» على علیه السّلام به زبیر در جنگ جمل‏ فرمود:«لعن اللّه اولنا بقتل عثمان»خدا لعنت كند آن كس از ما را كه به قتل عثمان اولویت دارد.

[امیرحسین]

به هر حال مردم علیه عثمان انقلاب كردند و او را كشتند و معاویه كه همیشه خیال خلافت را در دماغ مى‏پروراند از كشته شدن عثمان استفاده تبلیغاتى كرد و نام خلیفه مظلوم، خلیفه شهید به عثمان داد و پیراهن عثمان را بلند كرد و وجهه‏ مظلومیت خلیفه پیغمبر را تقویت كرد و به مردم هم گفت: رأس و رئیس‏كشندگان عثمان على است كه بعد از عثمان‏ خلیفه شده و انقلابیون را هم پناه داده!چه گریه‏ها و اشكها كه‏ از مردم نگرفت!تمام مردم شام یعنى قبایلى از عرب كه بعد از فتح اسلام در شام سكنى كرده بودند یكدل و یك زبان گفتند كه در مقام انتقام و خونخواهى خلیفه مظلوم تا قطره آخر خون خود حاضریم و هر چه تو فرمان‏دهى ما اطاعت‏ مى‏كنیم،به این وسیله معاویه نیروى اسلام را علیه خود اسلام‏ تجهیز كرد!

در حقیقت علت نخست مبارزه امویان با اسلام رقابت‏ نژادى‏اى بود كه در سه نسل متوالى متراكم شده بود.علت‏ دیگر تباین قوانین اسلامى با نظام زندگى اجتماعى رؤساى‏ قریش مخصوصا امویها كه اسلام بر هم زننده آن زندگانى بود و قرآن این را اصلى كلى مى‏داند.امویها در عصر حكومت‏ عثمان بر بیت المال و مناصب دست یافتند.دو عامل ثروت و مناصب را در دست گرفتند.فقط یك عامل قوى و نیرومند را كسر داشتند كه دیانت بود.بعد از قتل عثمان،معاویه با یك‏ طرارى و زبردستى عجیبى بر این عامل هم دست یافت و آن‏ را هم استخدام كرد و اینجا بود كه توانست سپاهى به نام دین‏ و با نیروى دین علیه شخصى مانند على علیه السّلام تجهیز كند.

معاویه بعدها در زمان خلافتش با اجیر كردن روحانیون امثال‏ ابو هریره كاملا عامل روحانیت را علاوه بر عامل دیانت‏ استخدام كرد و به این اعتبار چهار عامل شد.

عامل سیاست و پستهاى سیاسى،عامل ثروت،عامل دیانت، عامل روحانیت.»

او به مدد این عوامل افكار عمومى را به خود متمایل كرد و مخالفت خود را با خاندان پیغمبر آشكار ساخت و به خلافت‏ على و فرزندانش پایان داد.و اسفناكتر آن كه فرزندش یزید كه به فسق مشهور بود جانشین خود قرار داد و مردمان را به‏ بیعت با او فراخواند.

[امیرحسین]

عوامل نهضت

درباره عوامل نهضت حسینى نظریات گوناگونى وجود دارد، از نویسندگان و گویندگان مذهبى تا تحلیل‏گران تاریخ و علوم‏ اجتماعى،هر كدام كوشیده‏اند تا انگیزه و عاملى براى این‏ رخداد بزرگ در نظر گیرند.

شهید مطهرى عمده این دیدگاهها را در سه بخش از یك‏ پرسش جمع آورده است.او در این باره مى‏نویسد:

چه عاملى سبب نهضت امام حسین علیه السّلام گردیده است؟بیعت‏ خواهى یزید؟دعوت مردم كوفه؟و یا امر به معروف و نهى از منكر؟

آنگاه به پاسخگویى مى‏پردازد و ضمن دخیل دانستن همه این‏ عوامل متعدد در ایجاد نهضت،آنها را این گونه مورد تحلیل‏ قرار مى‏دهد:

عامل اول در حادثه حسینى مسأله بیعت براى یزید است، یزید در نامه خصوصى خود چنین مى‏نویسد:

{/خذ الحسین بالبیعة اخذا شدیدا/} حسین را براى بیعت‏ گرفتن محكم بگیر و تا بعیت نكرده رها نكن.

امام حسین علیه السّلام هم شدیدا در مقابل این تقاضا ایستاد.حتى در كربلا عمر سعد با امام مذاكره نمود تا آن حضرت را به بیعت‏ وادار كند،اما موفق نشد و امام با قاطعیت اعلام كرد:{/لا و اللّه لا اعطیكم بیدى اعطاء الذلیل و لا اقرّ اقرار العبید و لا افرّ فرار العبید.(و لا افرّ فرار العبید)/}نه به خدا قسم‏ هرگز دستم را به دست شما نخواهم دارد.

هرگز با یزید بیعت نخواهم كرد و مانند بردگان فرار نخواهم‏ كرد.

[امیرحسین]

عامل دوم،مسئله دعوت

استاد مطهرى در تحلیلى تاریخى كوشیده است تا ثابت نماید كه عامل اصلى حركت امام حسین علیه السّلام دعوت مردم كوفه‏ نبوده است.زیرا امام علیه السلام در آخر ماه رجب كه اوایل حكومت‏ یزید بود،براى امتناع از بیعت از مدینه خارج شده و به كوفه‏ مهاجرت كرد،چون مكه حرم امن الهى است و در آنجا امنیت‏ بیشترى وجود دارد ومورد احترام و مركز اجتماع مردم و جایگاه مناسبى براى ارشاد و آگاهى است،آن دیار را انتخاب كرده بود.تازه پس از دو ماه اقامت در مكه،نامه‏هاى‏ مردم كوفه به آن حضرت مى‏رسید.

بنابراین حسین علیه السّلام پیش از دریافت دعوت كوفیان نهضت‏ خویش را آغاز و به مكه آمده بود.

شهید مطهرى بر این باور است كه حداكثر تأثیرى كه براى‏ دعوت مردم كوفه مى‏توان قائل شد این است كه این دعوت از نظر مردم و قضاوت تاریخ در آینده فرصت به ظاهر مناسبى‏ براى امام بوجود آورد.

كوفه ایالت بزرگ و مركز ارتش اسلامى بود.این شهر در زمان عمر بن الخطاب ساخته شده،یك شهر لشكر نشین بود و نقش بسیار مؤثرى در سرنوشت كشورهاى اسلامى داشت‏ و اگر مردم كوفه در پیمان خود باقى مى‏ماندند احتمالا امام‏ حسین علیه السّلام موفق مى‏شد.

حداكثر تأثیر دعوت مردم كوفه در شكل این نهضت بود.

یعنى در این بود كه امام حسین علیه السّلام از مكه حركت كند و آنجا را مركز قرار ندهد.همچنین پیشنهاد ابن عباس را براى رفتن‏ و پناه بردن به كوهستانهاى یمن را رد كند و نیز مدینه جدش‏ را مركز قرار ندهد. و به سوى كوفه حركت كند.زیرا همه این‏ سرزمین‏ها براى او ناامن بود و به دلایل بسیار نمى‏توانست‏ در آنجاها بماند.بخصوص در مكه كه اگر مى‏ماند ممكن بود در همان حال احرام كه قاعدتا كسى مسلح نیست مأمورین‏ مسلح بنى امیه خون او را بریزند و خانه كعبه و حج و اسلام‏ را هتك نمایند و آنگاه شایع كنند كه حسین بن على با فلان‏ كس اختلاف شخصى داشت و لذا مورد سوء قصد واقع شد و قاتل پس از انجام جنایت مخفى گردید.در نتیجه خون او هدر رود.

امام در فرمایشات خود به این موضوع اشاره كرده‏اند.در بین‏ راه كه مى‏رفتند یكى از امام پرسید:چرا بیرون آمدى؟معنى‏ سخنش این بود كه تو در مدینه جاى امنى داشتى آنجا در حرم جدت كنار قبر پیغمبر كسى متعرض نمى‏شد.یا در مكه مى‏ماندى در بیت اللّه‏ الحرام،اكنون كه بیرون‏ آمدى براى خودت خطر ایجاد كرده‏اى!

امام فرمود:اشتباه مى‏كنى!

من اگر در لانه یك حیوان هم پنهان شوم آنها مرا رها نخواهند كرد تا این خون را از قلب من بیرون بریزند.

اختلاف من با آنها اختلاف آشتى‏پذیرى نیست.آنها از من‏ چیزى مى‏خواهند كه من به هیچ وجه حاضر نیستم زیر بار آن بروم،من هم چیزى مى‏خواهم كه آنها به هیچ وجه قبول‏ نمى‏كند.

[امیرحسین]

عامل سوم،مسئله امر به معروف

عامل سوم امر به معروف است.این نیز نص كلام خود امام‏ است.تاریخ مى‏نویسد:

محمد حنفیه برادر امام در آن موقع دستش فلج شده بود، قدرت بر جهاد نداشت،از اینرو نتوانست امام را همراهى كند. امام وصیت نامه‏اى مى‏نویسد و به وى مى‏سپارد،در آن‏ وصیتنامه پس از شهادت به یگانگى خدا و رسالت پیامبر،راز قیام خود را بیان مى‏كند.

«انى لم اخرج اشرا و لا بطرا و لا مفسدا و لا ظالما و انّما خرجت لطلب الاصلاح فى امة جدى ارید ان آمر بالمعروف و انهى عن المنكر و اسیر بسیرة جدى و ابى‏ على بن ابى طالب.»

دیگر در این جا مسئله دعوت اهل كوفه وجود ندارد،حتى‏ مسأله امتناع از بیعت را هم مطرح نمى‏كند.مسأله دیگرى‏ وجود دارد.اینها اگر از من بیعت هم نخواهند،ساكت نخواهم‏ نشست.مردم دنیا بدانند كه:لم اخرج‏ اشرا و لا یطرا...

حسین بن على،طالب‏ جاه نبود،طالب مقام و ثروت نبود،مرد مفسد و اخلالگر نبود،ظالم و ستمگر نبود.او یك انسان مصلح بود كه براى امر به معروف و نهى از منكر و عمل به سیر جدش و پدرش قیام كرد.
منبع: پايگاه شهید مطهری
-پایان-

[طاهره وحیدیان]

http://www.upsara.com/images/9iyd8s89zla3inwfzbwn.jpg

اَلسَّلامُ عَلَیکَ یااَباعَبدِاللّه وَعَلَی الاَرواحِ الَّتی حَلَّت بِفِنائِک عَلَیکَ مِنّی سَلامُ اللّهِ اَبَدَاًمابَقیتُ وَبَقیَ الَّیلُ وَالنََّهاروَلاجَعَلَ اللّهَ آخِرَالعَهدِمِنّی لِزیارَتِکَم. اَلسَّلامُ عَلَی الحُسَین وَ عَلی عَلی اِبنِ الحُسَین وَ عَلی اَولادِالحُسُین وَ عَلی اَصحابِ الحُسَین